نکاتی پیرامون اسلام شناسی

شناخت اسلام به عنوان یکی از  ادیان مهم دنیای حاضر که  هواداران آن بیش از  یک پنجم جمعیت جهان را تشکیل می دهند، از زوایای مختلف قابل انجام است . برخی ز نویسندگان بررسی تاریخ تمدن اسلامی ،پیروزی ها وشکست های آن ، رفتار ،آداب وسنن موجود بین مسلمین اعم از مسلمانان معاصر وگذشته   را راه شناخت اسلام دانسته اند. از نگاه ایشان اسلام بد یا خوب ،همین چیری است که در طول 1400 سال گذشته به نمایش در آمده است .دسته دومی هم هستند که فهم دین را از طریق بررسی  متون مقدس اسلامی، نحوه زندگی وتعالیم پیامبر اسلام وجانشینان او وکندوکاو در منابع عقیدتی وفقهی برجای مانده از بزرگان اسلام میسردانسته اند.از نگاه اینان اسلام واقعی لزوما با آنچه در رفتار وعملکرد مسلمانان دیده شده ومی شود یکی نیست هرچند بی ارتباط با آن هم نیست.

هریک از گروه های یاد شده تا کنون به روش خود صدها وهزاران  کتاب در معرفی اسلام نگاشته اند. برخی از این آثار باهدف معرفی وتبلیغ اسلام ودسته ای نیز با هدف نقد و رد اسلام به رشته تحریر در آمده است.

به نظر راقم این سطور، هیچ یک از دو روش یاد شده به تنهایی وافی به مقصود نیست. بلکه راه درست شناخت اسلام ،اتخاذ یک روش ترکیبی است که طی آن از یک سو ، تاریخ وتمدن اسلامی  ورفتار واخلاق مسلمانان در طول عمر این دین بررسی گردد واز سوی دیگر منابع ومتون دینی وتعالیم  عرضه شده در آن مد نظر قرار گیرد.این روش ترکیبی  همه نقاط قوت دو روش بالا را داراست و از حداقل نقاط ضعف آنها  آسیب مند است .

هرچند به نظر راقم این سطور  روش سوم  (روش ترکیبی)  بهترین راه است اما  به دلیل فرصت محدود نویسنده که ارئه این مباحث را تحت عنوان درس اندیشه اسلامی 2 در دانشگاه تهران در دستور کار دارد  ونیز محدودیت زمانی دانشجویان وهمچنین به دلیل لزوم رعایت سرفصل های تعیین شده از سوی وزارت علوم وتحقیقات برای این درس،  تاکید این نوشتار بر فهم تعالیم ودستورات اسلام مقصور می گردد وبررسی تاریخ و تمدن اسلامی وفراز وفرود آن حجم کمتری به خود اختصاص خواهد داد وتوضیح مفصل آن به  فرصتی دیگر موکول می گردد.

منابع فهم اسلام

به طور کلی هر محققی برای فهم  دیدگاه اسلام درباره هرموضوعی چاره ای از مراجعه به دومنبع مهم یعنی  قران و سنت ندارد. در کنار این دو منبع جایگاه عقل به عنوان منبع سوم برای استنباط نظرگاه اسلام واحکام دینی مورد توجه فقها بوده است. حد استفاده ومیزان حجیت ونحوه برداشت از هریک از این منابع، بحث های دامنه داری را در علوم اسلامی نظیر کلام و اصول فقه به خود اختصاص داده است که این جا مجال ذکر آن نیست . در اینجا صرفاً گزارش کوتاهی در این زمینه تقدیم می شود.

قران

قران به عنوان قانون اساسی اسلام، مهم ترین نمایه اسلام است .مطالعه مطالب وموضوعات این کتاب نشان می دهد که این کتاب،علیرغم اشتمال بر نکات طبیعت شناسانه، بحث های تاریخی،مسائل علمی نظیر نجوم،زمین شناسی وجغرافیا، جانورشناسی و...  نه کتاب علمی است، نه کتاب تاریخی ،نه کتاب طبیعت شناسی ،نه کتاب نجوم ونه هیچ یک از موضوعات اشاره شده . قران کتاب هدایت انسان به سوی خدا است که به تناسب بحث های هدایتی خود گاه به نکات تاریخی ،علمی ویا طبیعت شناسانه و... اشاراتی دارد.بنابراین انتظار همگونی نظم وادبیات قران با نظم وادبیات موجود در کتاب های علوم مختلف شایسته نیست.

 قران کتاب هدایت همه انسان ها در همه ادوار است معنی  این سخن آن است که متن آن علاوه بر این که برای مخاطبان اولیه ( جامعه عربستان زمان نزول قران) قابل فهم وهدایتگر بوده است ، در عین حال به گونه ای است  که  نسل های بعدی ومردم زمان های پس از عصر نزول  نیز آن را مطابق با زندگی خود وقابل استفاده وهدایت پذیری می بینند .لازمه این امر آن است که متن  قران از لایه های متعدد معنایی برخوردار  باشد تا  مردم هر زمان با توجه به توانایی واستعداد خود وباتوجه به قرائن وشرایط به نحو احسن از این کتاب  برداشت هدایتی خود را داشته باشند.شاید به همین دلیل است که در این کتاب هم از اموری همچون  شتر(غاشیه ،17) ،زنبور عسل(نحل،68) ، ماه های قمری (توبه،36) و دیگر امور مرتبط با زندگی قبیلگی عرب سخن به میان می آید وهم از وجود جریان های آبی متفاوت بدون امتزاج(رحمن،19) کاهش مساحت خشکی های زمین (رعد،41)وتوسعه آسمان ها (ذاریات،47) که یافته های دوره ماهواره وتلسکوپ ها ودستگاه های  محاسبتی جدید است  سخن به میان آورده است. از این رو باید گفت با این که ظواهر قران روشن وآشکار است اما به دلیل لایه های معنایی وعمق محتوا ووجوه متعدد آن بی نیاز از تفسیر نیست وچنین نیست که هر کس با هر اندازه از آگاهی بتواند از آن استفاده کند.

قران به مثابه معجزه

به اعتقاد مسلمانان، قران بزرگترین معجزه پیامبر اکرم(ص) است .متن این کتاب ، الفاظ ومحتوای  آن به گونه ای است که مخاطب را به خضوع وا می دارد. همین خضوع بود که  عرب زمان پیامبر را وادار به تسلیم کرد و باعث گسترش این دین را در آن زمان وآن سامان ودیگر سرزمین ها شد.اعجاز قران از جنبه های مختلف قابل بررسی است .در  پست بعد به برخی از وجوه اعجازی که برای این کتاب شمرده شده است اشاره می کنیم.