رابطه ایمان وعمل
آیا به صرف ایمان به خدا مسئولیت انسان تمام می شود؟ آیا این حس درونی در رفتار آدمی نباید بروز وظهوری از خود نشان دهد؟ آیا رفتار انسان مومن با بقیه متفاوت است ؟واز سوی دیگر آیا هر عمل خیر وصالح تنها ازمومنان پذیرفته می شود؟ آیا تنها قبول اعمال انسان های نیکوکار داشتن ایمان است؟...
این ها وچندین سوال دیگر سوالاتی است که در مباحث ایمان شناسی مورد بحث است.گروهی از متفکران دینی عمل بدون ایمان را مقبول درگاه خدا نمی دانند. از دید ایشان عمل صحیح فعل روح است بنابراین باید همراه قصد ونیت معنوی باشد ولذا افعال یک روبات (که هیچ نیتی ندارد) عمل صالح شمرده نمی شود همچنین رفتاری که از شخص غافل صادب می شود هرچند اثر مثبتی برای دیگران داشته باشد. مثل این که هوای برفی کوهستان چند کودک با یکدیگر برف بازی کنند در این میان یکی از آنها گلوله برفی را به شوخی وبازی به سمت دوستش پرتاب کند و سپس بدون توجه به این که چه بر سر گلوله برف آمد بازی را ادامه دهند و نهایتاً به خانه خویش روند .غافل از آن که یکی از گلوله های برف در سراشیب کوهستان غلطان شده وپس از زمانی تبدیل به یک گلوله بزرگ با وزن چند تن شده است. این گلوله بزرگ هنگامی که به محدوده درختان انبوه جنگلی در دامنه کوه می رسد درختان زیادی را می شکند واز خود ردی برجای می گذارد و در سالیان بعد رد درختان شکسته شده تبدیل به جاده ای می شود که حمل ونقل مسافرت روستاهای آن منطقه را تسهیل می کند.اکنون سوال اینجاست که آیا فاعل این عملیات یعنی آن کودک بازیگوش سهمی در پاداش این پروژه راهسازی طبیعی دارد؟او حتی خبر از این وقایع نداشت وقصد چنین نتیجه ای را در سر نداشت واصولا علاقه ای به راهسازی نداشت. او صرفا حس کودکی خود را ارضاء می نمود.
اکنون در جهان واقعی اگر شخصی بدون قبول نظام الهی هستی وبدون داشتن نیت معنوی والهی عملی انجام دهد که آثار مثبتی در زندگی انسان ها داشته باشد مستحق پاداش معنوی واجر آخرتی خواهد بود؟
پاسخ به این سوال وسوالات مشابه که پیرامون نحوه قضاوت الهی درباره عمل خیر غیر مومنان مطرح می شود فصل مهمی از مباحث ایمان شناسی را در کتب مربوطه به خود اختصاص می دهد. منظور از کار خیر یا عمل صالح هر کاری است که فطرت بشر به آن رغبت داشته و سزاوار می‌داند که از آدمی سر زند و لایق تقدیم به پیشگاه ربوبی باشد» (طباطبائی، 1386، ج 6، ص 263
از دید ادیان الهی اعم از اسلام ،مسیحیت و...قطعا نمی توان نقش اصلی واساسی ایمان در نجات انسان ها نادیده گرفت.اصولاً ادیان راه نجات را در ایمان میدانند ونسبت به نجات ورستگاری غیرمومنان با نگاه انکار ویا تردید می نگرند . سرتاسر آیات قران بر نجات بخش بودن ایمان و تاثیر شدیدا منفی کفر بر حیات ابدی آدمیان تاکید دارد.
الَّذینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبیرٌ (7)
برای کسانی که کفر ورزیدند عذاب شدیدی خواهد بود و برای کسانی که ایمان آوردند وعمل صالح انجام دادند مغفرت واپاداش بزرگی خواهد بود
از نظر گاه قران اعمال کسانی که از نظر اعتقادی وقلبی ایمان ندارند همانند کسی است که خاکستری است که در روزی طوفانی مقابل باد قرار گیرد چیزی از آن برای صاحبش باقی نمی ماند وهدر میرود
مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى شَیْءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ (18)
اکنون این سوال مطرح می شود که چنانچه شخصی از ایمان درست وقوی برخور دار نبود اما به انگیزه منفعت رسانی به همنوعان ویا کمک به مخلوقات و بدون چشمداشت شخصی ومنفعت طلبی اقدام به یک عمل خیرخواهانه کرد هیچ ارزشی ندارداما اگر یک مومن ریاکار عملی به ظاهر نیک انجام داد مقبول است؟ آیا از عدالت خدا دور نیست؟
در پاسخ به این سوال باید گفت:
اولاً نمیتوان از نقش کلیدی ایمان در نجات انسان وپذیرش اعمالش چشم پوشید.و نمی توان عمل یک مومن واقعی را با عمل یک کافر انکار گر کنار هم گذاشت.
ثانیاً: اعتقاد به لزوم ایمان در پذیرش وتعالی بخشی عمل به معنی نبود شرایط تکمیلی نیست. از نظر گاه قران و روایات معصومین یک سری شروط تکمیلی برای پذیرش عمل وجود دارد. اخلاص،نیت پاک ،خالی بودن از ریاکاری ، آزار ندادن دیگران ،منت نگذاشتن و در یک کلام تقوا از شروط پذیرش عمل در درگاه الهی شمرده شده است:
انما یتقبل الله من المتقین
ثالثاً: غیر مومنین به دین اسلام خود به چند گروه نقسیم می شوند:
یکم: مومنین به ادیان دیگر،افرادی که به خدا و معناداری نظام آفرینش باور دارند اما به دلایل مختلف (بی اطلاعی ویا عدم دسترسی به حوزه ایمان اسلامی ومبلغین آن و...) به ایمان اسلامی ارتقاء نیافتند نظیر مسیحیان،یهودیان و سایر خداپرستان موحد.
چنین افرادی که طبیعتا به خدا وروز رستاخیز ایمان دارند مادامی که مسلمان نشدنشان از سر لجاجت وتعصب نباشد اگر از سر اخلاص وباور به خدا عمل صالحی انجام دهند مأجور خواهند بود. فی الواقع هر چند این افراد مسلمان به معنای اخص آن یعنی اعتقاد به شریعت پیامبر خاتم (حضرت محمد) نیستند اما به معنای اعم آن یعنی تسلیم دربرابر خدا می توان آنها را مسلمان خواند. بنابراین به تصریح قران عمل این دسته مقبول درگاه احدی خواهد بود.:
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَ‌ىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّـهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُ‌هُمْ عِندَ رَ‌بِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٦٢-بقره)
مؤمنین، یهودیان، نصرانیان و صابئین، (وکلاً هر کس) که ایمان به خدا و قیامت داشته و اعمال خوب انجام دهند، پیش خدا مأجور و اهل بهشتاست.
از این آیه همچنین می توان فهمید که ادیان و پیامبران همه طریقاند و آنچه موضوعیت دارد، فقط ایمان و عمل است. اهل ایمان و نیکوکاران همه ادیان در بهشتاند البته در هر زمان وظیفه انسان ها رجوع به آخرین شریعت ارسال شده از سوی خداست که طبعاً کاملترین آنها می باشد وهمانگونه که آمد نباید در انتخاب دین کاملتر به دلیل تعصب به دین قبلی ولجاجت در پذیرش حرف جدید تردید و تأمل کرد.
دوم: غیر مسلمانانی که به هیچ دینی سر تعظیم فرو نیاورده اند و از پذیرش همه پیام های الهی سرباز زده اند.وعقیده ای به خدا وجهان آخرت و ارسال رسل ندارند.اغلب دانشمندان مسلمان عمل چنین شخصی که مصداق بارز کافر است را مفید به سعادت اخروی او نمی دانند زیرا شرط اول سعادت ایمان است واگر چنین شرطی در بین نباشد ارسال ادیان عبث وبی فایده خواهد بود و دیگر تفاتی بین مومن وکافر درمیان نخواهد ماند.به اعتقاد ایشان چنین عملی هرچند نام عمل صالح داشته باشد اما برای صاحب آن نفعی نخواهد داشت. علّامه طباطبایی در این خصوص می نویسد :
" نبود ایمان، عمل صالح غیرمؤمن را بی‌ارزش می‌کند و عمل صالح بدون ایمان حبط می‌شود؛ یعنی در آخرت تأثیر ندارد."[1]
گروهی از دانشمندان اسلامی معتقدند اگر چنین شخصی بدون تمنیات نفسانی وبدون چشمداشت منافع مادی وصرفاًبا انگیزه انسانی به انجام کار خیری دست یازد
دیدگاه متفاوت برخی از دانشمندان مسلمان
تعدادی از دانشمندان مسلمان عمل کافری که بدون هیچ چشمداشت مادی وصرفا با انگیزه انسانی وعواطف بشری کار خیری انجام دهند که نفعش به دیگران برسد ودر انجام آن عمل خودیت ونفع شخصی هیچ نقشی نداشته باشد را به حال وی مفید می دانند. بر اساس برخی از روایات عمل خیر این افراد باعث کاهش عذاب شرک وکفر ایشان خواهد بود.
در روایات آمده که پیامبر اکرم خبر از رفع عذاب حاتم طایی به دلیل سخاوت وی داد ودر جای دیگر از کشتن یکی از کفار به علت اخلاق سخاوتمندانه اش صرفنظر نمود .[2] وباز در روایتی دیگر سبک عذاب ترین کفار قریش را عبد اللّه بن جدعان می داند که عادت به اطعام مردم فقیر داشت.[3] این گونه روایات ونظایر آن نشان میدهد که اعمال خیر کافران هرچند باعث تعالی درجه وبهشتی شدنشان نمی شود (چون شرط ورود به بهشت ایمان به خداست ) اما حداقل باعث تخفیف مجازات ایشان در جهان آخرت می شود.
شهید مطهری در این باره می نویسد : " عمل صالح بدون ایمان هم عمل صالح است، ولی کسی که خدا را نمی‌شناسد، عملش بالا نمی‌رود و مقبولیت نزد پروردگار ندارد. البته اگر عمل وی برای انسانیت باشد، نه برای خود، خداوند چنین کسی را بی‌اجر نمی‌گذارد و تخفیف در عذاب یا رفع عذاب برای آنان خواهد داشت" 4)