تفسیر موضوعی قران (4) پیش نیازها (نگاه پازلی)
بی تردید، قران کریم که کتاب نازل شده از خداوند حکیم است خود از ویژگی های حکمت برخوردار است. خداوند خود، قران را با صفت حکیم یاد می کند: "انه لقران حکیم ". ولذا می توان گفت ، که این کتاب ،مجموعه ای است منسجم، هدفمند وبرخوردار از هماهنگی درونی، به گونه ای که ابتدای آن با انتهای آن سازگار و هماهنگ است. به تعبیر دیگر، یک منطق واحد برهمه قران حاکم است از این روی فهم هر بحشی از آن کم وبیش با فهم اجزاء دیگر مرتبط است.
وصیف دیگری که خداوند متعال هنگام توصیف قران از آن استفاده میکند، تبیانگری است. به فرموده خداوند قران تبیان همه چیز است. قطعاً چیزی که روشگر امور دیگر است خود باید از حدی از روشنی و شفافیت( ولو به سبب مقدمات وابزار لازم) برخوردار باشد. و قطعاً خود قران یکی از همین مجموعه همه چیز است. لذا م یتوان نتیجه گرفت که قران خود مبین ومفسر خودش هم هست . بنابراین در فهم آیات قران م یتوانیم از روشنگری های خود قران بهره گرفت . قطعاً رجوع به آیات مرتبط نیاز به اشراف علمی به فهرست موضوعات قران، واژه های مرتبط ، سیاق های متناظر و... دارد. وگرنه برای کسی که به این ابزار ها مسلح نیست رجوع به ایات دیگر قران نیز شاید ره به جایی نبرد. نتیجه سخن اینکه ، فهم درقیق تر یک آیه زمانی محقق می شود که با در نظر گرفتن سایر آیات مرتبط انجام شود. به زبان ساده تر قران یک پازل مفهومی است که اجزای مختلف معانی آن در ارتباط با بقیه معنای دارند و تک انگاری و نگاه مستقل به یک آیه بدون لحاظ آیات مرتبط ممکن است باعث بدفهمی وبرداشت ناقص وگاه خلاف تمامیت قرانی به بار آورد .این موضوع تحت عنوان تفسیر قران به قران در آثار مفسران معاصر به ویژه مرحوم علامه طباطبایی مورد تاکید قرار گرفت . در زیر به نمونه هایی از بدفهمی های ناشی از نگه گزینشی و نمونه هایی از استفاده از نگاه پازلی اشاره می کنیم:
نمونه ها:
1- شاید شما هم شنیده باشید ، هنگامی که یوسف نبی(ع)، خواب دو هم بند خویش را تعبیر نمود وبه یکی از آن دو بشارت خدمتگزاری پادشاه را داد
وَقَالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْکُرْ‌نِی عِندَ رَ‌بِّکَ فَأَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَ‌بِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ
}یوسف] به آن کس از آن دو که گمان مى‌کرد خلاص مى‌شود، گفت: «مرا نزد آقاى خود به یاد آور.» و[لى] شیطان، یادآورى به آقایش را از یاد او برد؛ در نتیجه، چند سالى در زندان ماند. (۴۲
برخی از مفسران ، به توهم ارجاع ضمیر جمله "فانساه..". به یوسف، گمان کرده اند که شیطان یوسف را از یادآوری خدا غافل کرد واین فراموشی وغفلت او با تمدید مدت زندان او مجازات شد.این درحالی است که این برداشت با صریح آیات دیگر قران در تضاد است.
هنگامی که ماجرای محاجه و گفتکوی خدا با شیطان را در قران می خوانیم، خداوند از قول شیطان نقل میکند که وی تصمیم به فریب همه بندگان خدا به جز مخلصین را در سر دارد( در واقع او تسلط ونفوذی بر مخلصین ندارد).
قَالَ رَ‌بِّ بِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْ‌ضِ و لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین (حجر، 39)
از سوی دیگر ، خداوند در همین سوره یوسف، شخص او را از جمله عباد مخلص پروردگار معرفی می نماید:
انه من عبادنا المخلصین ( یوسف ، 24)
او از بندگان مخلص ما بود
از جمع این چند آیه چنین بر می آید که در ارجاع ضمیر در جمله "فانساه الشیطان" به جای یوسف ، باید زندانی آزاد شده را بگذاریم تاترجمه آیه با آیات دیگر قران تضاد نداشته باشد.
نمونه دوم: تحریم نماز
در سوره ماعون ، چنین می خوانیم :
"ویل للمصلین"
وای بر نمازگزاران
مطابق با ظاهر این آیه ، نماز مورد نفرت خداوند است وخداوند به نمازگزاران وعده عذاب داده است . حال آنکه اگر آیات بعدی و نیز سایر آیات مرتبط با نماز را بخوانیم خواهیم دید که این برداشت به شدت با سایر مواضع قران درباره نماز در تضاد است.در واقع منظور قران همه نمازگزاران نیست بلکه منظور آن نمازگزاران سهل انگار ریاکاری هستند که اهل کمک به دیگران ودادن زکات نیستند بوده است
الذینهم فی صلاتهم ساهون الذیهم یرائون ویمنعون الماعون
نمونه فهم بهتر آیات از طریق روش پازلی
همه ما در هنگام نماز آیه
صِرَ‌اطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ
با معنی ظاهری آن همه آشنا هستیم، اما آیا از خود پرسیده ایم که کسانی که خدا به آنان نعمت داده است چه کسانی هستند؟ آیا منظور آیه ، ثروتمندان و دولتمردان و پادشاهان ویا کشورهای برخوردار هستند؟
تعیین این که کدام گروه مدنظر قران است ، معنی آیه قبلی را هم مشخص می سازد. یعنی با فهم منعم الیهم، معنی صراط مستقیم هم فهمیده می شود.برای درک بهتر این آیه به آیات دیگری که در آن انعام الهی بر بندگان مورد توجه است دقت می کنیم:
در سوره مریم ، فهرست کسانی که به ایشان نعمت داده شده است اینچنین است
أُولَـئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّـهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ مِن ذُرِّ‌یَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِن ذُرِّ‌یَّةِ إِبْرَ‌اهِیمَ وَإِسْرَ‌ائِیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنَا وَاجْتَبَیْنَا
آنان کسانى از پیامبران بودند که خداوند بر ایشان نعمت ارزانى داشت: از فرزندان آدم بودند و از کسانى که همراه نوح [بر کشتى] سوار کردیم؛ و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانى که [آنان را] هدایت نمودیم و برگزیدیم؛
و در جای دیگر می فرماید:
وَمَن یُطِعِ اللَّـهَ وَالرَّ‌سُولَ فَأُولَـئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّـهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ
و کسانى که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانى خواهند بود که خدا به ایشان نعمت داده [یعنى] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند....(نساء- 69)
با توجه به دو آیه اخیر منظور خداوند در سوره حمد از کسانی که به آنها نعمت داده شده است روشن می شود. بنابراین اکنون می دانیم که ما هر روز در نماز از خداوند می خواهیم که ما را به راه پیامبران ،صالحان ،صدیقین و شهیدان، هدایت نماید.
دقت بیشتر در دیگر آیاتی که درباره نعمت الهی آمده است ما را به نتایج زیباتری می رساند که برای مطالعه آن می توانید به تفسیر المیزان مراجعه نمائید[1]
صدها نمونه دیگر برای روش نگاه پازلی به قران ویا تفسیر قران به کمک قرانمی توان نوشت. لکن به دلیل اختصار از ذکر موارد بیشتر خودداری و پیدا کردن آن را برعهده ذهن جوال ودیده تیز بین وجستجوگر خوانندگان عزیز می گذاریم
