ایمان وعقل

 مسئله دیگری که در مباحث ایمان شناسی محل بحث وگفتگو است این است که جایگاه ایمان کجاست؟ آیا ایمان امری عقلی است یا برخاسته از گرایشات قلبی آدمی است ودر صورت دوم رابطه آن باعقل چگونه است؟

این سوال در الهیات مسیحی بسیار جدی  وپررنگ مطرح است.  دلیل آن تعارضات جدی است که  بین عقاید اصلی مسیحی با عقل وجود دارد. متفکر  مسیحی همواره چالش بین توحید وتثلیث را در ذهن خود دارد وراه حلی برای ان نمی یابد. او باید برای حفظ ایمان خود سه گانگی اقانیم ثلاثه (پدر ،پسر ،روح القدس)  ودر آن واحد یگانگی او را بپذیرد.از آنجا که این تعارض هیچگاه با عقل واستدلال حل نمی شود وی مجبور است بین ایمان وعقل یکی را برگزیند ویا همواره در تلاش برای یافتن راه حل دیگری برای این چالش بماند.

این در حالی است که در حوزه تفکر اسلامی چنین تعارضی احساس نمی شود. در قران  دهها بار دعوت به تفکر واندیشه ورزی در آفرینش آسمان ها وزمین وموجودات ،خود انسان ، غذایی که می خورد ، آیات قران و... نموده است. و تفکر نسبت به رموز خلقت  را از نشانه های  عاقلان (اولوالالباب) می داند.

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ‌ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الْأَلْبَابِ (آل عمران ،190)

از نگاه قران کسانی که  اهل اندیشه ورزی وتعقل نیستند کمترین ارزش وجودی را دارند.

"ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لایعقلون" (انفال،22)

 در منظومه اعتقادی اسلامی  چالش قابل توجهی بین عقل و اصول اولیه ایمان وجود ندارد بنابرین برخلاف الهیات مسیحی، رابطه ایمان وعقل در کلیت خود  به عنوان یک مسئله مهم  ویک چالش قابل توجه محسوب نمی شود .این مطلب بدان معنا نیست که در همه ابعاد عقیدتی ،فقهی ،حقوقی واخلاقی اسلامی چنین چالشی نباشد.

مواردی از  عقاید فرعی ونیز در پاره ای از احکام فقهی  وتعدادی از دستورات اخلاقی اسلامی وجود دارد که برای بعضی از افراد  فهم دقیق آن میسر نیست و نمی توانند آن ها را برای خود توجیه نمایند. به عنوان مثال ممکن است برای یک مسلمان سوالاتی پیرامون کیفیت معاد جسمانی (نه اصل معاد)،مسئله رجعت ،  فلسفه بعضی از احکام شرعی وحقوقی  نظیر تفاوت ارث وبرخی از حقوق  زن ومرد، وتوصیه های اخلاقی نظیر کتک زدن زن و... پیش بیاید که در اندیشه ورزی اولیه خود  پاسخ قانع کننده ای برای آن نیابد و نتیجتاً بین ایمان وعقل خود احساس تعارض کند . لکن اغلب این افراد با کمی پرس وجو ومراجعه به اسلام شناسان آگاه می توانند پاسخ بخش قابل توجهی از سوالات خود را بیابند.

به طور کلی در نظام فکری اسلامی عقل ودین هردو جلوه های هدایت الهی برای انسان  محسوب می شوند وچون از یک جا صادر شده اند امکان نداردبا یکدیگر تعارض جدی داشته باشند.

امام موسی بن جعفر می فرماید:

ان لله على الناس حجتین حجة ظاهرة و حجة باطنة فاما الظاهرة فالرسل و الانبیاء و الائمة و اما الباطنة فالعقول»

خداوند دو حجت برای مردم ارسال کرده است یک حجت باطنی  درونی ودیگری ظاهری وبیرونی حجت ظاهری پیامبران وانبیا وائمه هستند وحجت باطنی عقل است.

 

بنابراین اگر بین ظاهر یکی از متون دینی با یافته های علمی ویا با فهم عقلا تناقض وتضادی یافت شود، ازنظر گاه اسلامی   یا در سندیت متن دینی و دقت فهمی که از آن داریم باید شک کنیم ویا در عقلانی بودن  یافته علمی وعقلی خود.

یک دلیل کلی عقلی پشتوانه همه شبهات وتردیدهای یک مسلمان  می تواند باشد. به نظر یک مسلمان  چون اصل وجود خدا،حقانیت  اسلام، نبوت پیامبر اسلام و سایر کلیات دین معقول وباور پذیر است  اگر در یکی از زیرمجموعه های اعتقادی ویا فقهی یا اخلاقی مورد مشکوکی یافت شود حتما علت وحکمت خاصی  داشته که ما از آن بی خبریم. مثال معروف این طرز تفکر سخن ابن سیناست که در مبحث معاد جسمانی می نویسد من از نظر عقلی نمی توانم معاد جسمانی را ثابت کنم اما چون نبی صادق (پیامبر) آن را بیان کرده (به اعتبار او) این آموزه رامی پذیرم. در اینجا ابن سینا یک آموزه به ظاهر غیر تائید شده عقلی را به دلیل اعتماد بر کلیت تائید شده دین می پذیرد.

 «لازمست دانسته شود که معاد بر دو قسم است: یک قسم آن در شرع نقل شده است، و راهی برای اثبات آن جز از طریق شرع و تصدیق اخبار پیغمبر اکرم (ص) نیست و آن معادی است که برای بدن است، در وقت برانگیخته شدن؛ و خیرات بدن و شرور بدن معلوم است و احتیاج به تعلم و آموختن ندارد