توضیحی پیرامون علم الهی

بسم الله العلیم

گزارش مختصری از درس 4شنبه 29 آبان 92

گفتیم که خداشناسی (تبیین صفات الهی ) از روشهای  مختلفی همچون : روش عقلی فلسفی،عقلی تجربی (برهان نظم)، قیاس اولویت (این هم ترکیبی از تجربه وتعقل است) روش نقلی وکشف وشهود عرفانی امکان پذیر است. همچنین گفته شد که تقسیم بندی های متعددی در خصوص صفات الهی رایج است از جمله تقسیم صفات به ثبوتی و سلبی که منظور  از ثبوتی صفاتی است که حاکی از وجود کمالی در ذات الهی وسلبی در مقابل آن است.ونیز تقسیم به دو دسته ذاتی وفعلی که منظور از ذاتی آن بود که برای انتزاع آن فقط تصور ذات کفایت الهی کفایت می کند مانند حی ،احد،ازلی ،ابدی ، ودر مقابل اوصاف فعلی که علاوه بر ذات الهی باید مخلوق یا مخلوقاتی را تصور نمائیم  مانند صفت رزاق که به این معنی است که خداوند  دهتده رزق به مخلوقات است که همانطور که می بینید  علاوه بر خدا ،رزق ومخلوقات که هردو از افعال الهی هستند در تعریف آورده شده است ویا صفت غفار که به معنی این است که خدا  گناه بندگان را می پوشاند که باز همانطور که می بینید شامل گناه بندگان است یعنی مفهومی غیر از مفهوم ذات الهی در تعریف آن آمده است.

اکنون به طور خلاصه به تعریف معنی صفت علم الهی می پردازیم 

علم  الهی

تعریف علم : ما وقتی به یک مکان یا زمان یا شخص یا بو یا صدا ویا هرچیزی دیگر علم پیدامی کنیم که تصویر ی از آن نزد ذهنمان حاضر شود . به همین ترتیب از اوصاف باطنی خود نظیر خشم وخوشحالی و غم  وغرور  وسایر حالات درونی نیز اطلاع داریم اما نه به شکل حضور صورت آنها بلکه بر اساس حضور خود آنها ،یعنی ما در هنگام شادی یا غم تصویری از شادی وغم در وجودمان نداریم بلکه خود غم وشادی را در خود حس می کنیم  به همین ترتیب همه ما علم به ذات داریم واین علم نیز  به واسطه حضور خودمان(نه تصویر  خودمان ) نزد خودمان است .

پس نتیجه می گیریم که "علم یعنی حضور " حالا اگر حضور خود شیء باشد میشه علم حضوری واگر تصویر شیء باشد می گوییم "علم حصولی " همچنین باید دانست که شأن ماده  غیبت است واگر جایی سخن از حضور است پای غیر ماده درمیان است یعنی مجرد از ماده . بنابراین علم وتجرد همراه هم هستند .

اکنون با این  تعریف سراغ فهم علم الهی و اقسام آن می رویم :

1- علم الهی به ذات خود :

خداوند مجرد است  و امور مجرد برعکس  امور مادی از خود غیبت ندارند . یعنی بخشی از آن  نسبت به بخشی دیگر غایب نیست .بنابراین هر امر مجردی عین حضور نزد خود است ولذا  خداوند که از همه مجردات مجردتر است  از شدید ترین  مراتب علم به ذات برخوردار است .

این مسئله از طریق قیاس اولویت نیز قابل اثبات است .به این تقریر که ما مخلوقات علم به ذات داریم واین یک نوع کمال است پس خالق ما که واجد  اتم کمالات  است به طریق اولی  واجد این کمال است..

2- علم الهی به مخلوقات پیش از آفرینش:

نکته اول  :به نظر بعضی از محققین این سوال اصلا غلط است چون برای خدا قبل وبعد معنی ندارد این ما هستیم که اسیر  زمان قبل وبعد هستیم . خداوند مجرد از زمان ومکان است وبه دیروز وامروز وفردا به طور یکسان علم دارد .

نکته دوم : به فرض که زمان برای خدا معنی بدهد . چون او خالق همه اشیاء است وروابط بین اشیاء را خودش ایجادکرده است بنابراین خود می داند که هر علتی چه معلولی را د رپی خواهد داشت به همین دلیل اولین مخلوقی را که آفرید خودش می دانست که آن مخلوق باعث وقوع چه حوادثی ومعلولاتی می باشد  به همین ترتیب  معلول معلول شیء اول را هم می توانست پیش بینی کند  وبه همین ترتیب معلول معلول معلول را و ... تا آخر خلقت را از همان اول می توانست پیش بینی کند .

نکته سوم: تفاوت پیش بینی ما با خداوند این است که پیش بینی های بشری گاه با خطا همراه است اما پیش بینی خدا تخلف ناپذیر است . علت آن این است که ما به همه عوامل وعلل آگاهی نداریم . چه بسا علل دیگری در وقوع یا عدم وقوع حادثه ای که مد نظر ماست دخالت داشته باشند که از نظر ما مخفی مانده است ودخالت آنها باعث شود پیش بینی ما درست از کار در نیاید .این مشکل در علم الهی جای ندارد زیرا خداوند به تمام علل آگاهی دارد وچیزی از وی مخفی نیست زیرا خود خالق همه  علتهاست.

نکته چهارم : در خصوص پیش بینی رفتار آدمیان که دارای اختیار هستند نیز  از آنجا که خداوند تمام ریزه کاری های وجودی ما و روحیات  وخصایصی که به تصمیم ما منتهی می شود را می داند واز آنجا که وقوع همه حوادثی که در محدوده زمانی انجام آن کار خاص روی می دهد وباعث تغییر در تصمیم ما می شود را هم می داند بنابراین دقیقا می تواند پیش بین یکند که در فلان ساعت وفلان دقیقه  شما پس از خواندن این  متن مثلا  دگمه  اینتر  را فشار میدهید یا نمیدهید .بنابراین علم الهی شامل رفتار موجودات مختار نظیر انسان هم می شود واز بدو خلقت به تمام رفتار وحرکات وسکنات ما آگاه بوده است.

تذکر : همه این استدلال ها بر این اساس است که علم الهی را از مقوله پیش بینی بدانیم .حال آنکه از دیدگاه فیلسوفان وهمچنین عارفان ومتکلمان ، علم الهی توجیهات پیچیده تری دارد که در آن اصولا زمان نقشی ندارد. طالبان را به کتب مربوطه ارجاع میدهم