تفسیر موضوعی قران (3) پیش نیاز ها
در ادامه دروس قبل، به چند پیش نیاز دیگر اشاره می شود:
3- آشنایی با تاریخ اسلام
فهم برخی آیات موکول به دانستن تاریخ زمان پیامبر، حوادث و رویدادهای مهم آن دوره ، مکی یا مدنی بودن آیه ، وضعیت جغرافیای ، کیفیت زندگی ، روابط بین قبایل و...است. آگاهی وآشنایی با این امور در فهم لغات ، اشارات ویا ضرب المثل های قرانی راهگشا هستند. مثلاً واژه "زکات" حسب اینکه در آیات مکی ذکر شده باشد یا در آیات مدنی می تواند معنای متفاوتی داشته باشد.این واژه ابتداءً به معنای مطلق انفاق ، صدقه وکمک به بینوایان استعمال می شد اما پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه وتشکیل دولت اسلامی ، به مالیات خاصی که از برخی ازشهروندان کشور اسلامی (نظیرکشاورزان دامداران و...که مالک اموالی چون طلا ونقره ویا محصولاتی چون گندم وکشمش و خرما ویا دام هایی چون گاو وگوسفند وشتر بودند) گرفته می شد اطلاق گردید.
بنابراین در ترجمه ومفهوم گیری از آیات زکات خصوصاً آن ها که در مدینه نازل شده است باید نسبت به این نکته آگاه باشیم .
4- سنت (روایات تفسیری وتوضیحی)
به تصریح قران، بعثت پیامبر(ص)، برای تبیین آیات الهی وآموزش مردم است :
"هوالذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه" (جمعه،1)
اوست خدایی که در میان مردم امی (بی سواد و یا مردم اهل مکه )،پیامبری از خود آنها به سویشان مبعوث نمود تا آیات الهی را برایشان بخواند و آنها را از نظر خلاقی پاک نماید و به آنها کتاب وحکمت بیاموزد
بخش اعظم این آموزش ها، از طریق توضیحات، دستورات و پاسخ هایی است که شخص پیامبر(ص) به مخاطبان خود می گفت. همچنین باتوجه به معصوم بودن پیامبر(و ائمه(ع) دوازده گانه بنا به اعتقاد شیعه) از شیوه رفتاری ایشان نیز می توان حکم برخی از افعال را دانست. برفرض ، انجام یک کار توسط سوی پیامبر ، به این معناست که آن کار مباح و بی اشکال است اما اگر بدانیم که پیامبر(ص) آن کار را مکررا انجام می داد، معلوم می شود آن کار مستحب و یا واجب بوده است واگر بدانیم که آن حضرت ، ضمن انجام مکرر ومرتب و توصیه آن به دیگران ، سرپیچی کنندگان را توبیخ یا مجازات می نمود نتیجه می گیریم که آن کار واجب است.به همین ترتیب اگر پیامبر(ص) (یا سایر معصومین از نظر شیعه ) در جایی که مانعی از اظهار نظر نبود، در مقابل رفتار شخصی سکوت نمودند، معلوم می شود انجام آن کار بلامانع است به این سکوت معنادار، تقریر می گویند. بنابراین می توان گفت :
" سنت ، مجموعه گفتار ، عمکرد و تقریر ( سکوت معنادار معصوم در جایی که مانعی از ابراز نظر نباشد) است"
علت اعتماد بر سنت پیامبر ، توصیه خود قران بر حجیت آن است:
" َانزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ..."﴿٤٤- نحل)
ما قران را بر تو نازل کردیم تا تو برای مردم آنچه برایشان نازل شده است را تبیین نمایی
و دلیل اعتمادبه سنت ائمه اهل بیت(ع) نیز توصیه خود پیامبر(ص) مبنی بر رجوع به ایشان و همراهی ابدی آنها با قران است
"انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی اهل بیتی، لن یفترقا حتی یردا علی الحوض"
من شما را ترک می کنم و دو چیز گرانبها درمیان شما به یادگار م یگذارم ، کتاب خدا قران و عترت ، خاندانم، این دو از هم جدا نمی شوند تا روز قیامت درمنار حوض کوثر بر من وارد شوند
قران خود سخن از حقایقی مخفی به میان می اورد که جز انسان های پاک ومطهر توانایی وصول به آن را ندارند:
انه لقران کریم ، فی کتاب مکنون ، لایمسه الا المطهرون( واقعه،76-78)
اکنون جای آن دارد که پرسیده شود، منظور از مطهرون چه کسانی هستند؟قران خود در جای دیگری پاسخ این سوال را داده و مطهرون را اینگونه معرفی می نماید:
"انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیراً" (احزاب، 33)
جز این نیست که خدا مى‌خواهد آلودگى را از شما اهل بیت بزداید و شما را کاملا پاکیزه گرداند
بدین ترتیب معلوم می شود عمق قران وحقایق مخفی آن در دسترس پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت می باشد.پیامبر گرامی اسلام، پس از نزول این آیه، تا چند ماه هنگام عزیمت به مسجد کنار درب خانه امام علی (ع) می ایستاد وبا خواندن آیه تطهیر با ایشان سلام واحوالپرسی می نمود تا بدین وسیله به مسلمانان بفهماند که ، منظور از اهل بیت، نه همه خاندان حضرت، بلکه تعداد خاصی از ایشان بودند. این عده خاص عبارتند از امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن و حسین (ع). البته شیعیان با ادله خود بقیه ائمه(ع) را نیز به این گروه ملحق می دانند.
5- شآن نزول آیه
حوادث و وقایعی که در دوران دعوت برای پیامبر(ص) رخ داد و نیز سوالاتی که مسلمانان یا غیر مسلمانان از پیامبر می پرسیدندمقدمه و سبب نزول بخشی از آیات قران بود. شناخت این اسباب تا حد زیادی در فهم آیه و معانی و اسرار آن کمک می کند.به این اتفاقات "شأن نزول" گفته می شود. اطلاع از شأن نزول نقش قابل توجهی درفهم آیات و تفسیر آن می تواند داشته باشد. هرچند ، باید دقت داشته باشیم که معنای یک آیه لزوماً منحصر در حادثه مذکور نیست وچه بسا حکم مذکور در آیه کلی باشد و مربوط به زمان مکان واتفاقات دیگر هم باشد. با این حال، آگاهی نسبت به زمان و مکان نزول آیه ، شرایط و مقتضیّات و اسباب نزول آیه ، نقش عمده ای در رفع ابهام از چهره آیات و فهم مدلول آن ها دارد. در اینجا به عنوان نمونه به یک مورد اشاره می شود:
واژه قنوت معانی متعددی دارد از جمله : طاعت و پرستش همراه با خضوع و فروتنی ، ثنا ، سکوت، اطاعت ، دعا کردن و...با این حساب ممکن است در معنای آیه شریفه: "قومو لله قانتین" ممکن است در اینکه قنوت به معنای دعا ست یا سکوت یا تواضه یا... ؟دچار تردید شویم که کدام یک از معانی مورد نظر قران بوده است.برخی از مفسران اهل سنت ، با رجوع به شأن نزول آیه ، معنای قنوت را سکوت دانسته اند زیرا به نقل ابن کثیر ، مردم در زمان پیامبر اکرم (ص) هنگام نماز اگر کاری داشتند با هم صحبت می‌کردند، تا این آیه نازل شد و فرمان سکوت داده شد.[1]
البته باید دانست استفاده از شأن نزول های منقول در کتب تاریخی یا تفسیری یا روایی با ضوابط خاص خود باید انجام شود وهر نقل قولی را نباید بدون تحقیق پذیرفت. مورد بالا هم صرفا جنبه آموزشی دارد.
