گزارش کوتاهی از چگونگی برپایی و رشد مراسم عزاداری محرم در ایران

اقامه عزا بر سالار شهیدان واصحاب باوفای او از دیرباز در بین شیعیان و حتی غیر شیعیان رواج داشته است. از همان روز های بعد از عاشورا شاهد برگزاری عزاداری محبین اهل بیت هستیم اما برگزاری همراه با آداب رسوم خاص وبه اشکال عمومی همچون دسته روی در خیابان ها ویا اشکال خاص عزاداری نظیر سینه زنی ، شع رخوانی و ...اندکی بعد از عاشورا و به تدریج در جهان اسلام پدید آمد.

مراسم عزاداری در ابتدا فقط در کربلا وبرخی مناطق برگزارمی شد تا در قرن سوم نائح ها ( نوحه گران ) پدید آمدند در قرن چهارم ، آل بویه اولین مراسم رسمی عزاداری را با تعطیلی بازر وراه اندازی دسته سوگواری در بغداد و برخی شهرهای دیگر انجام دادند. عضد الدوله دیلمی در سال 398 ، برگزاری جشن عید نوروز را یک روز به تاخیر انداخت تا مراسم عاشورا برگزار شود عزاداری در دوره سلجوقیان ممنوع گردید و برگزاری آن همراه با درگیری های مردم و قوای دولتی بود. آنها همچون بنی امیه در ایام محرم به ویژه عاشورا جلسات جشن وشادی اقامه می کردند .برخی شهرها (همچون لار) دهم محرم را عید دانسته وآن را روز محیا نام نهاده بودند. برخی مشایخ متصوفه نیز درعاشورا به زدن دف ونی وسماع می پرداختند. دوره مغول با گرایش غازان خان و برادرش سلطان محمد خدابنده به تشیع ، که بر اثر کوشش علامه حلی بود، اسباب حمایت وترویج شیعه فراهم آمد شد . به دستور خان مغول در خطبه ها نام امام علی (ع) به نیکی برده شد و عبارت "حی علی خیرالعمل" در اذان رایج شد دوره سربداران نفوذ سربداران در منظقه خراسان با گسترش مراسم شیعی همراه گردید . دوره تیموریان تیمور ادعا مسلمانی می کرد وحتی تصرف دمشق را انتقام شهدای کربلا نامید وپرچم سفید ی به یاد پرچم امام علی در خیبر بدست گرفت .در همین دوره است که اولین مقتل فارسی به نام "روضه الشهدا" توسط ، واعظ کاشفی نوشته شد .در اینکه مذهب واقعی وی چه بود تردید هایی بین مورخین به چشم می خورد گروه او را شیعه ، دسته ای وی را سنی و پاره ای او را صوفی دانسته اند صفویه صفویه در زمانی به حکومت رسیدند که اکثر ایران جز مازندران و برخی نقاط پراکنده چون قم به مذهب اهل سنت بودند حتی مشهد. صفویه حاکمیت شیعه را رواج داده ودر این مسیر بر اجرای مراسم مذهبی شیعی به ویژه عزاداری سید الشهدا تاکید ورزیدند. خواندن روضة الشهدا ،تغییر اذان ،ساخت مسجد وحسینیه از جمله فعالیتهای فرهنگی ایشان بود. شاه اسماعیل اول در مسجد تبریز شمشیر کشید ومردم را به تبرّی از خلفا امر کرد، به موازات تبرّائیان کسانی بودند که در مدح امام علی اشعاری می خواندند وخلفا را سب می کردند . این گروه "مداح" نام گرفتند . در همین دوره ، مراسمی همچون سنگ زنی ،تیغ زنی ،قفل زنی و ... رواج یافت رواج علم وکتل ،یوغ،بیرق وقمه زنی، قفل زنی و برخی مراسم دیگر نیز منسوب به دوره صفوی می باشد.هرچند درباره بومی بودن یا انتقال آن از اقوام اطراف ایران سخن های متفاوتی نقل می شود. برخی از این مراسم جدید همچون قمه زنی ، از سوی علمای بزرگی همچون مقدس اردبیلی تقبیح گردید نادشاه افشار :شیعه را همسنگ 4مذهب دیگر کرد وبدین وسیله با عثمانی به اتش بس رسید زندیان کریم خان زند اگرچه شیعه نبود .. اولین مجالس تعزیه وشبیه خانی را راه انداخت قاجار: آغا محمدخان رواج شبیه خوانی +فتوای میرزای قمی در تائید آن- مطلا کردن گنبد امام علی (ع) فتحعلی شاه مطلانمودن گنبد حضرت معصومه وسید الشهدا(ع) ناصرالدین شاه مطلا کردن گنبد حضرت عبدالعظیم –اولین بار جشن غدیر به شکل رسمی توسط دولت برگزار شد. وی خود شخصا در مراسم عزاداری و تعزیه شرکت می کرد. ظل السلطان ، ولیعهد قاجار و حاکم اصفهان دستور داد افراد خوش صداها تعلیم موسیقی وآواز دهند تا در مجالس تعزیه بخوانند. علمایی همچون شیخ جعفر شوشتری وشیخ هادی نجم آبادی از ناصرالدین شاه تعطیلی شبیه خوانی را خواستند.در همین دوره شاهد رواج قمه زنی در ایران نیز هستیم. . برگزاری این مراسم در عراق سابقه چندانی ندارد و اجرای آن را به اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 آن هم توسط ترکهای مقیم عراق می دانند . همچنین مراسم تعزیه به تبعیت از برخی مراسم مسیحی ( passion play )و یا به تقلید از ترکها وقرلباش های آناتولی به فارسی زبانان منتقل شد. در مورد علامت های صلیبی شکل نیز گزارشاتی مبنی بر انتقال این مراسم از مسیحیان کشورهای اطراف نظیر ارمنستان و غیر آن در آثار تاریخی یافت می شود. فارغ از صحت یا سقم و بد یا خوب بودن این مراسم ، انتقال آن از اقوام دیگر نوعی تبادل فرهنگی محسوب م یشود ولزوماً به معنای توطئه اجانب یا غرض ورزی بیگانگان نمی توان قلمداد کرد. هرچند به دلایل دیگری ممکن است از سوی علمای دین مورد تقبیح وحتی تحریم قرار گرفته شود.