تقوی به مثابه هدف زندگی

این که انسان برای چه پابه این دنیا گذاشت و هدف او از زندگی در این کره خاکی چه بوده است از مهم ترین  سوالات تاریخی بشر بوده است که از دیرباز ذهن متفکران جامعه بشری را به خود مشغول داشته است. پاسخ به این سوالات فلسفه حیات هر شخص می باشد  و پیدانشدن پاسخ برای این سوالات گاه وی را تا مرز پوچیگری، یاس فلسفی و حتی  رغبت به خود کشی سوق داده است. پاسخ یابی به سوالات مذکور بخش مهمی از  تلاش فکری  بزرگان عرفان ، فلسفه و الهیات را به خود اختصاص داده است . مولوی می نویسد:

روزهافکر من اینست و همه شب سخنم

 که چرا غافل از احوال دل خویشتنـم

 از کجا آمده ام آمدنم بـهر چه بــود

 به کجا می روم آخر ننمایی وطنم

مانده ام سخت عجب کزچه سبب ساخت مرا

 یا چه بوده است مراد وی از این ساختنم

خنک آن روز که پرواز کنم تا بر دوست

به امید سر کویش پر و بالــی بزنم

کیست آن گوش که او می شنود آوازم

یا کدامین که سخن می کند اندر دهنم

من به خود نامدم اینجا که به خود باز روم

 آنـکه آورد مـرا باز بـرد تــا وطنــم

مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک

چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

 

در نوشتار حاضر برآنیم تا پاسخ این سوال را از دل آیات قران استخراج کنیم !

قبل از هر چیز باید دانست برخلاف هدفمندی در افعال بشر، که به معنی  در نظر داشتن فایده و سود ویا دفع ضرر در هنگام عزم بر انجام یک کار است ، هدفمندی  در افعال الهی ( مثلا خلقت انسان )  به معنی انتفاع خالق از خلقت نیست. اگر سخن از حکیمانه و هدفمند بودن آفرینش یک مخلوق  به میان می آید، معنی آن این است که این مخلوق  نقش خاص و هدف ویژه ای فراروی خود در مسیر حیات دارد و باید وظیفه خاصی را انجام دهد.اکنون با توجه به این نکته به سراغ هدف خدا از خلقت انسان رفته و تلاش میکنیم تا جای انسان را در پازل هستی از خلال آیات قران تشخیص دهیم و بفهمیم انتظار دستگاه خلقت از انسان چه بوده است.

در سوره ذاریات ، خداوند متعال می فرماید :

وماخلقت الجن والانس الا لیعبدون

من جن وانسان را خلق نکردم مگر برای اینکه عبادت کنند.

ملاحظه می کنید که در این آیه هدف خلقت انسان عبادت یا عبودیت و رسیدن به مقام بندگی خداوند معرفی شده است . عبادت در لغت به معنی خضوع و خشوع همراه با نوعى «تقدیس»  نسبت به شیء یا شخص همراه با اعتقاد به الوهیت آن شخص یا شیء  می باشد. بنابراین هر عملی که به قصد قربت و اظهار خضوع وتذلل نسبت به خدا  انجام شود مصداقی ازعبادت خواهد بود.

از بررسی آیات الهی چنین برداشت می شود که انجام  عبادت و متصف شدن به صفت عبودیت هدف نهایی نیست بلکه هدفی است که در ورای آن هدفی بالاتر تعریف شده است و به تعبیر بهتر، هدف متوسط است. دلیل این ادعا آیه 21 سوره بقره است :

یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم والذین من قبلکم لعلکم تتقون

ای مردم ، پروردگارتان که شما و انسان های قبل از شما را آفریده است را عبادت کنید باشد که باتقوا شوید.

معلوم می شود خود عبادت ، آخرین مقصد انسان در مسیر تکاملی خویش نیست بلکه عبادت مقدمه ای است برای رسیدن به مقام تقوا .اکنون جای آن است که فهم خود از  معنای« تقوا» را نیز ارزیابی کنیم.

تقوا از مصدر وقایه و ریشه وقی به معنی حفظ کردن است . کتب لغت این واژه را به معنی نگاه داشتن حفاظت و حراست و نگهبانی شیء از آن چه به آن زیان برساند معنی کرده اند . این درحالی است که برخی از مترجمین قران ،  تقوا را به معنی ترس یا پرهیز ترجمه کرده اند شاید علت این کار آن بوده که گاهی اوقات لازمه حفظ یک شیء دورنگه داشتن آن از خطرات ، پرهیز کردن وترس و ملاحظه کاری است.در واقع این مترجمین یکی از ویژگی های غیر دائم تقوا را به معنای اصلی آن گرفته اند. از ملاحظه این دو نوع ترجمه اصلی وغیر اصلی م یتوان نتیجه گرفت که دونوع تقوا قابل تصور است . اما به نظر برخی از دانشمندان، صیانت از خطر لزوماً به معنای ترس ودوری از صحنه اجتماع نیست . چه بسا انسانی که در متن  حوادث و روابط اجتماعی  زندگی میکند و از تقوایی بسیار بالاتر از یک عابد گوشه نشین برخوردار است . به این تقوا تقوای ستیز ( درمقابل تقوای پرهیز ) می توان گفت. تقوایی که صاحب آن ضمن حضور در جامعه وانجام مسئولیتهای خانوادگی و اجتماعی خویش در تلاش است تا خویشتن را  از گناهانی که در سطح جامعه رایج است حفظ کند. بدیهی است شکل اخیر در مقایسه با شکل قبلی ارزشمندتر است.رعایت اصول تقوا هم در زندگی دنیوی و هم در قیامت منشأ آثار و برکات مهمی است. در سطور زیر به برخی از مهم ترین آثار تقوا اشاره خواهیم داشت:

یکم : زندگی آسان وخروج از مشکلات

از نگاه قران ،  تقوا باعث خروج انسان از مشکلات و آسانی امورات زندگی وی می شود:

و من یتق الله یجعل له مخرجاً

وَمَن یَتَّقِ اللَّـهَ یَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا﴿الطلاق: ٤﴾

تذکر : این عبارت به معنی آن نیست که در زندگی تقواپیشگان  هیچ مشکلی نیست. بلکه مشکلات به گونه ای نخواهد بود که وی را از مسیر صلاح خارج سازد یا طاقتش را تاب سازد. به عبارت دیگر قدرت مقاومت وی را می افزاید. یکی از علل کم صبری  انسان ها در حوادث سخت ،مصیبت ها و مشکلات  نادیده گرفتن نقش خدا به عنوان مدیر هستی است . ماده گرایان و نیز انسان های کم ایمان نقش تدبیر الهی را در محاسبه معادلات حوادث جهان نادیه می انگارند و لذا در هنگام شداید و حوادث طاقت فرساف آن جا که شدت وسختی حادثه بیش از ظاقت آدمی است به تصور اینکه دیگر هیچ راهی نیست تسلیم حوادث می شوند و تن به شکست می دهند این در حالی است که در دردگاه انسان مومن باتقوا، تمام علل و عوامل بروز یک اتفاق در ید قدرت وتدبیر الهی مشغول ایفای نقش هستند وچنانچه خداوند اراده دیگری داشته باشد قطعا مین اسباب وعلل به گونه ای عمل خواند کرد که اراده الهی رقم بخورد. مثال بارز این مسأله نبریدن کارد در دستان ابراهیم در هنگام ذبح اسماعیل بود. بسیاری از انسان ها در طول زندگی خود تجربیاتی از این دست دارند. به حساب آوردن خدا در معادلات هستی باعث می شود انسان همواره امید خویش را از دست ندهد و در هنگامه مشکلات با اعتقاد به ایهکه این بلایا ومشکلات در منظر خدای متعال درحال روی دادن است در مقابل این حواث صبر می کند و دست از تلاش بر نمی دارد و همین تلاش او باعث می شود تا شاهد پیروزی را در آغوش بگیرد و خویشتن را زا مشکلات رها سازد .بنابراین می توان گفت مسیر زندگی در چشم انسان متقی زیبا وسختی های آن آسان و   قابل تحمل و راه خروج از مشکلات برای وی همواره مفتوح است .

دوم: قدرت تشخیص حق از باطل

تقوا باعث پیدایش بصیرت و فهم عمیق در صاحب آن می شود به گونه ای که این بصیرت به وی کمک می کند تا حق از باطل را در زندگی اجتماعی خویش تشخیص دهد:

إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً

 با توجه به ترجمه فرقان به ابزار تشخصی حق از باطل ، وبا وجه به این نکته که منظور آیه قدرت تشخیص در اممر تجربی وفنی و شناخت مسایل ساده زندگی روزمره نیست ( مثلا تشخیص کالای  عالی از جنس تقلبی و یا تشخیص برتری فنی دو دستگاه پرینتر و....بلکه منظور تعیین مسیر انسان در بزنگاه های بزرگ زندگی وی است لذا میتوان گفت، مفاد این آیه گویای آن است که انسان های باتقوا در مراحل زندگی خویش و در بزنگاه های تشخیص حق از باطل دچار انحراف و خطا نمی شوند ویا کمتر دچار اشتباه می شوند. دقت در علل واسباب انحراف و خطا فهم آیه را برای ما میسر می سازد.

مهم ترین علل به خطا افتادن انسان ها  و انتخاذ تصمیمات جاهلانه هوا وهوس ، تعصب ورزی، عجله و کم صبری ، طمع ، غضب، خودخواهی و.....می باشد. اکثر این امور در زندگی تقوامدارانه پیدا نمی شود. انسان باتقوا کسی است که سال ها  هوی و هوس، طمع ، غضب، تعصب و...  خود را  از طریق عبادات و ریاضت های شرعی کنترل نموده است. طبیعی است که در کوران حوادث اجتماعی عوامل منحرف کننده تاثیر کمتری بر وی خواهند گذاشت و لذا می توان ادعا کرد انسان باتقوا ابزاری وروشی برای تشخیص حق از باطل در زندگی خویش دارد

سوم: رزق حساب نشده

انسان باتقوا یقین دارد که حیات وممات او به دست خداوند است و رزق او را خداوند متعال تضمین نموده است. پس اگر رزق از سوی خالق هستی تضمین شده است جایی برای دغدغه واسترس نبود مادیات و یا اسباب وعلل کسب روز ی ( مثلا پول یا شغل یا...) برای انسان باتقوا باقی نمی ماند. انسان باتقوا اهل تنبلی نیست و از سربار بودن بر زندگی دیگران به شدت احتراز دارد و تلاش می­کند تا وظیفه خویش در تامین روزی خود وخانواده خویش را به نحو احسن انجام  واز طریق صحیح آن دنبال کند اما وی می داند که تلاش وی و ابزارهای تعریف شده  تنها روش دستیابی به رزق حلال نیست .  چه بسا خداوند  به دلایل خاصی  رزق وی را از طریق دیگری که خود صلاح می داند میرساند. مومن متقی که به رزاقیت خداوند اطمینان دارد  می داند که رزاقیت خدا در مراحل مختلف زندگی وی از روشهای شناخته شده ودر مواقع حساس ، چه بسا از طرق شناخته نشده انجام می شود . او به رزاقیت خدا اطمینان دارد اما از چگونگی آن چندان آگاه نیست ( وشاید برایش مهم نباشد که بداند ، او در پی انجام وظیفه اش است )  از همین روی خداوند می­فرماید ما اهل تقوا را از مسیرهای غیر قابل پیش بینی مشمول رزق خود خواهیم کرد.

ومن یتق الله ....و یرزقه من حیث لایحتسب  

چهارم : بخشش گناهان

گذشته از آثاری که رعایت تقوا  در زندگی دنیوی  انسان برجای میگذارد، قیامت انسان باتقوا نیز از غیر اهل تقوا متمایز و متفاوت خواهد بود. قران مجید رعایت  تقوا را باعث پوشش سیئات و بخشش گناهان می داند:

وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ و

 

پنجم: قبولی اعمال

نقش آفرینی تقوا فقط در مورد خطاها و گناهان نیست ؛ از نگاه قران ، حتی نیکوکاران نیز برای پذیرش عمل خود در بارگاه الهی باید شروط تقوا را رعایت نموده باشند . در غیر این صورت امیدی به پذیرش اعمال به ظاهر نیک خود نباید داشته باشند. علت این امر بسیار واضح است. عمل بدون رعایت شروط تقوا یعنی عملی که برای غیر خدا انجام شده باشد( شرک و عدم اخلاص و ریا و خودنمایی ) ویا همراه با منت و آزار دیگران بوده ویا دچار آفت کبر و غرور  شده است. وبدیهی است  پذیرش چنین عملی در بارگاه الهی امر آسانی نخواهد بود. قران در این باره می فرماید .

قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّـهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ

بنابرین  عملی که از سر فساد قلبی و یا  با نیت سوء انجام شود هرچند ظاهر نیکویی داشته باشد مورد پذیرش الهی واقع نخواهد شد.

 

از بررسی برکات  مهمی که قران برای رعایت تقوا  برمی شمارد می­توان نتیجه گرفت که زندگی سالم و همراه با آرامش و خالی از اضطراب دنیوی که منتهی به بخشش ومغفرت الهی و قبولی اعمال در قیامت باشد از برکات تقوا محسوب می شود و این چیزی جز رستگاری نیست. چه چیزی بهتر از خیر دنیا وآخرت برای یک انسان م یتواند باشد. شاید از همین روی باشد که قران  به تقواپیشگان وعده فلاح ورستگاری میدهد

یا ایهالذین آمونوا اتقوالله لعلکم تفلحون

ای مومنین تقوا پیشه کنید تا رستگار شوید.

به نظر می رسد رستگاری چیزی جز سعادت اخروی وزندگی سالم دنیوی نباشد ، چیزی که در پرتو رعایت تقوا حاصل می شود.