تفسیر موضوعی قران (10) اصول حاکم بر اقتصاد در قران

قبل از هرچیز باید دانست که قران کتاب علمی نیست و ورود آن به مسئله اقتصاد از باب بیان تئوری های علمی ومحاسبه رابطه بین عرضه وتقاضا و سایر پارامترهای مالی بین بنگاه های اقتصادی و یا میان مرد و دولت نیست. قران کتاب انسان سازی است و دیدگاه های خود پیرامون اهداف حیات و شیوه های کلی رسیدن به آن را بیان نموده است از آنجا که اقتصاد بخش مهمی از حیات انسان را تشکیل می دهد لاجرم بخشی از دیدگاه های این کتاب مقدس نیز مربوط به  موضوعات اقتصادی خواهد بود البته در ذیل هدف اصلی.

اقتصاد در معنای ساده آن به معنی تدبیر درآمد ومخارج فرد و دولت  برای رسیدن به زندگی رضایت بخش  است.فهم نگاه قران درباره اقتصاد در گروه فهم نگاه قران به انسان است. اهداف  ور روش هایی که یک مومن در زندگی اقتصادی خود باید مد نظر داشته باشد  در راستای همان اهداف وروش هایی است که برای رسیدن به اهداف خلقت باید مد نظر می داشت. در نگاه قران هدف از آفرینش انسان رسیدن به مقام عبودت و بندگی خداست  و  عبادت شکل خاصی ندارد . بلکه هر عمل صحیحی که ما را در تامین این هدف یاری نماید نوعی  عبادت  محسوب می شود. 

عبادت ، تقوا و فلاح سه هدفی هستند که در قران برای انسان تعریف شده اند و به نظر می رسد بین آنها رابطه طولی و یا رابطه ای تودرتو برقرار باشد به این معنا که هریک از این سه هدف همانند پوسته ای برای هدف قبلی و باطنی برای هدف بعدی باشند از این روی تقوا همان عبادت خواهد بود و فلاح همان تقوا و هرسه عبارت دیگری از قرب به خدا و کمال انسانی.

برای رسیدن به هدف مذکور ، که هدف نهایی خلقت انسان محسوب می شود ابزارها ، مقدمات و شرایطی لازم است .  بخشی از این امور مربوط به زندگی فردی انسان ها ودسته ای مربوط به زندگی اجتماعی وی است. و قطعاً زندگی اقتصادی فرد و جامعه و حل معضلات مختلف آن نقش بی بدیلی در رفتار دینی وی خواهد داشت. از همین روی است قران که در آیات متعددی نگاه خاص خویش نسبت به این امور را برای مومنین به خود تبیین نموده است.  باید دانست ، مهم ترین علل وعوامل شکوفایی فرد و جامعه که  که با مباحث اقتصادی مرتبط است عبارتند از:

آزادی : اصولا پرستش خدا ، دین داری، تقوا ، انجام امور مذهبی وعبادی امر اجبار برداری نیست و تصور غلطی است اگر گمان شود که با اجبار وتحمیل می­توان این امور را در جامعه نهادینه ساخت . قران پذیرش دین را قابل اکراه واجبار نمی داند ؛ لااکراه فی الدین ؛ بدیهی است در جامعه ای که آزادی قابل قبولی حاکم نباشد رفتار منافقانه وریایی و دین داری های غیر واقعی رایج می شود و مسلم است که شارع مقدس به چنین پدیده ای رضایت نخواهد داد.

عدالت: اصولا در جامعه ای که حق افرادش به خوبی ودرستی ادا نمی شود و اقشار مختلف آن درگیر اولیات معاش خویش هستند سخن گفتن از خدا معنویت راه به جایی نخواهد داشت. قران مجید در سوره حدید ، هدف بعثت انبیا را اجرای قسط وعدالت بر شمرده است :

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ 

به راستى [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند، و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است، پدید آوردیم.

اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی از جمله اصول حاکم بر سایر وقوانین است به گونه ای که در هنگام مزاحمت با سایر قوانین باید جانب عدالت مراعات شود. البته ناگفته نماند که اجرای عدالت خود هدف متوسط ونه هدف نهایی تلقی می شود. هدف نهایی زندگی انسان رسیدن به کمال و مقام عبودیت حق است. نیل به این  هدف ارتباط مستقیم با زندگی اجتماعی انسان دارد به گونه ای که اگر بر جامعه ای فساد وبی عدالتی حاکم باشد راه صعود انسان ها به سوی خدانیز تنگ و گاه بسته خواهد شد از همین روی است که در برنامه کاری  بسیاری از پیامبران خدا علاوه بر مسایل اعتقادی رسیدگی وحل معضلات اقتصادی واجتماعی نظیر بی عدالتی یا ظلم سیاسی و تبعیض قومیتی و حتی کم فروشی واحتکار و...به چشم می خورد .به عنوان نمونه می توان به تلاش موسی(ع) برای مبارزه با ظلم اجتماعی وتبعیض قومیتی فرعون نسبت به بنی اسرائیل ، تلاش شعیب در برخورد با کم فروشی و روابط ناسالم اقتصادی جامعه خود ، مبارزه رسول گرامی اسلام با ربا خواری و....اشاره نمود.

اصل مالکیت: از نظر اسلام، مالکیت انسان ها جز در مواقعی که با منافع کلی جامعه در تضاد باشد محترم است . این بدان معنا نیست که در اقتصاد اسلامی، همانند نظام کاپیتالیسمی  فقط مالکیت فردی جاری باشد بلکه بهتر است گفته شود نظام اقتصاد اسلامی با سرمایه‏داری موافقت ندارد که مالکیت خصوصی تنها اصل می‏باشد و برخلاف نظام کمونیسمی، عمومی بودن همه ثروت ها را نیز بر نمی تابد ترکیب مالکیت های مورد قبول اسلام عبارتند از :

الف) مالکیت عمومی. ب) مالکیت خصوصی. ج) مالکیت دولتی.

بنابراین اسلام نه منطق بر کاپیتالیسم نه منطبق بر سوسیالیسم و بلکه ترکیب خاص خود از مالکیت هایی مختلف را دارد

اصل آزادی اقتصادی: که ناظر بر کیفیت رفتار اقتصادی انسان در جامعه است . البته آزادی مذکور یک آزادی مطلق نیست بلکه در حدود خط قرمز های تعریف شده در آئین قران است. مثلا فرد مسلمان آزاد نیست تا با دارایی خود معاملات ربوی انجام دهد.

پس از نیم نگاهی به اصول حاکم بر اقتصاد اسلامی اکنون زمان آن فرا رسیده است تا باز به شکل مختصر  نگاه قران به مقوله های اقتصادی ومالی را بازخوانی نمائیم.  مهم‌ترین مفاهیم  اقتصادی در قران عبارتند از:۱. زکات . ۲. صدقه  . ۳. خمس . ۴. جزیه .5. صدقات 6.انفال،7. فئ 8. ،کفاره 9. قرض ،10. نذر  و....