پدیده «دژاوو» ، قرینه ای بر تجرد نفس یا یک اختلال مغزی -عصبی ؟

 

بسیار پیش می آید که هنگام وقوع یک اتفاق ناگهان احساس میکنیم که این اتفاق را یک بار دیگر تجربه کردیم.این پدیده که در زندگی اغلب ما بسیار اتفاق افتاده است به «دژاوو»» معروف است و  موضوعی برای اندیشه دانشمندان رشته های مختلف بوده است. از آنجا که این رویداد هیچ جنبه فیزیکی خارجی ندارد وصرفاً در ذهن ما انجام می شود راهی برای بررسی آن توسط دانشمندان و انجام ازمایش های مکرر وجود ندارد. و چون سرعت انجام این تجربه سریع است ، حتی برای خود شخص تجربه گر نیز امکان بررسی ، تکرار و درک مجدد  آن نیست. بنابراین تمام سخنانی که در سایت ها و مقالات مجلات دیده اید صرفاً انتزاعی و فرضی بوده و  هیچکدام محصول آزمایش های مکرر( که شرط علمی بودن یک نظریه است) نیست. باید یادآور شویم که پدیده مذکوربه  دو نوع تقسیم می شود:

-       «دژاوو» همزمان: یعنی به یادآوری تکرار این حادثه درست در زمان وقوع آن به شکلی که درست در زمان وقوع حادثه احساس میکنیم که قبلا آن را تجربه کرده ایم

-       «دژاوو» متقدم: یعنی لحظات یا دقایق یا حتی ساعاتی پیش از وقوع یک حادثه انجام آن را واقعه با تک تک اجزای آن  را احساس کنیم. به گونه ای که همه اجزای واقعه یا بخشی از آن برای ما حالت تکراری پیدا کند.

بیش از 40 فرضیه برای توجیه وتبیین این پدیده  از سوی روانشناسان ، عصب شناسان ، فیلسوفان و....ارائه شده است.  در سطور بعد، به مواردی از این توجیهات اشاره می شود . یادآور می شود توجیهات زیر مربوط به نوع همزمان «دژاوو» است .

-       مغز انسان هنگام وقوع یک حادثه پیام های مختلفی ( صوت، تصویر، حرارت، ....) در یافت میکند، گاه یک یا چند پیام به دلایل نامعلومی دیرتر به مغز می رسند ( صحبت سر کسری از ثانیه است ) در نتیجه اندکی بعد از توجه انسان به اتفاق مذکور به مغز او می رسد در نتیجه فرد برای بار دوم در مورد آن پدیده اطلاعاتی دریافت میکند و در همان حال به خاطر می آورد که اندکی قبل همین واقعه را دیده است حال آنکه پدیده مذکور فقط یک بار اتفاق افتاده است و پیام جدید ادامه همان پیام های قبلی است.

-       مغز انسان از هر تجربه و هرشیئ که پیرامون ما دیده می شود تصویری در مغز انباشته میکند. این تصاویر به صورت هولوگرامی به همدیگر متصل میشوند به این معنی که با توجه به بخشی از یک تصویر کل تصویر به یاد انسان می افتد. برای مثال شما تصویری از تمام اشیاء اتاقتان دارید ، با دیدن تصویری از ساعت دیواری ممکن است تمام تصویر اتاقتان به یادتان بیافتد. براین اساس هنگام تجربه پدیده مورد بحث ذهن شما از دیدن یک شیء مشابه که قبلاً تجربه کرده اید تصویر آن را با تصویر شیئی که همین الان در حال تجربه هستید ترکیب میکند . مثلا شما در یک  رستوران واقع در یک کشور خارجی که تاکنون نرفته اید. هنگام چیدن میز غذا توسط گارسون احساس می­کنید که یک بار دیگر در این رستوران بوده اید در حالی که داستان از این قرار است که ذهن شما  در لحظه چیدن میز توسط گارسون بادیدن ساعت رستوران در کسری از ثانیه تصویر ترکیبی از ساعتی که سال ها قبل در اتاقتان داشته اید را با فضای سالن رستوران ترکیب میکند و از ذهن ناخودآگاه به ذهن آگاهتان رها می سازد در نتیجه شما دوبار حادثه چیدن میز توسط گارسون را درک میکنید( در کسری از ثانیه) . از این روی گمان میکنید که قبلاً در این رستوران بوده اید.

-       برخی از نویسندگان باتوه به فرضیه جهان های موازی نتیجه گرفته اند که پدیده مذکور در جهان دیگری در حال وقوع بوده یا قبلاً تجربه  شده است و در لحظه  وقوع آن ، ذهن ما تکرار قبلی آن در جهان موازی این جهان را به یاد می آورد و گمان میکند که در همین دنیا آن را قبلاً تجربه کرده است. باید دانست ، اصل این نظریه  محصول محاسبات آماری احتمالات در مقیاس کهکشانی  یا برداشت هایی از برخی آزمایشات در محیط کوانتومی است . صاحب این قلم،  در پی رد ن فرضیه مذکور نیست زیرا گذشته از آنکه از موضوع بحث این نوشتار خارج است ، از حوزه تخصص نویسنده نیز خارج  است . تنها نکته ای که از نظر فلسفی باید تذکر داد این است که اصولاً  بنا به دیدگاه خود دانشمندان علوم تجربی، هیچ پدیده ای  بدون  این که قابل تجربه باشد و بتوان بر اساس آن تجربه موارد بعدی آن را  پیش گویی کرد  علمی نیست . بنابراین اینکه بخواهیم براساس حساب احتمالات و اینکه مثلا به احتمال بسیار اندک  در این فضا ، بینهایت سیاره مسکونی دیگر وجود دارد، که نه تنها یکی بلکه تعداد بیشماری از آنها مردمانی دارند که شکل ظاهری ، نام و خاطرات آنها دقیقا همان هاست که ما داریم. و تمامی حالتهای ممکن ار گزینه‌های موجود در زندگی ما را تجربه می‌کنند هنوز به عنوان یک نظریه علمی قابل پذیرش نیست بلکه تخیلات علمی هستند که شاید انگیزه دانشمندان برای  کشف های آینده بشود . نظیر داستان های تخیلی ژول ورن در قرن نوزدهم و آسیموف در قرن بیستم. و به هرحال تا علمی خواندن این فرضیه ها  وامکان تجربه و آزمایش آن ها زمان طولانی مانده است. نظریه مذکور در حوزه کوانتوم نیز ریشه هایی دارد که هنوز در حد محاسبات و انتزاع از آن ها ( ونه تجربه عملی ) می باشد. از این روی استفاده از آنها برای تحلیل حوادث روزمره زندگی ما هنوز زود است.

-       در ادبیات مذهبی نیز گاه توجیهاتی و توضیحاتی برای این اتفاق مشاهده می شود. توجیهاتی که گاه هیچ سند دینی آن را پشتیبانی نمی کند بلکه صرفاً حاصل ربط دادن برخی عقاید دینی به همدیگر توسط افراد مذهبی است. مثل اینکه از اشاره قران به عالم ذر ( آیه 175 سوره اعراف) ، نتیجه گرفته بشود که «دژاوو» یادآوری زندگی قبلی ما در عالم ذر است. این در حالی است که اصولاً زندگی ما در عالم ذر ( به فرض صحت ) اصلاً به شکل مادی و همراه با مشخصات زندگی دنیوی نبوده است . و حتی بر اساس نظر دانشمندان و مفسرانی که چنین زندگی را از آیه مذکور برداشت کرده اند نیز وجود یک رستوران در کشور خارجی عالم ذر  که در آن  یک گارسون غذا سرو کرده باشد قابل قبول نیست.

-       برخی از فیلسوفان مسلمان با توجه به تجر نفس ناطقه معتقدند ، نفس انسان به دلیل خاصیت غیرزمانی وغیرمکانی که دارد توانی نفوذ در زمان ومکان را دارد از این روی می تواند زمان را در نوردد و حوادث بعدی یا قبلی را ببیند بنابراین حادثه فعلی را قبلاً در تجربیات فرازمانی خود دیده است و آن را در ضمیر ناخودآگاه ذخیره کرده است به شکلی که خود فرد هم به آن توجهی ندارد اما با رسیدن به حادثه مذکور در زمان خودش ناگهان همچون جرقه ای ذهن انسان به خاطرات ذخیره شده در حافظه مخفی خود یا همان ضمیر ناخودآگاه منتقل می شود و آنگاه احساس میکند این حادثه را قبلاً دیده است.

فیلسوفان مذکور ، این پدیده را دلیل تجرد نفس می دانند. ادعای آنها از سوی ماده گرایان رد می­شود . بدیهی است پذیرش تجرد نفس یعنی قبول جهان غیر مادی و این یعنی دست کشیدن از مبانی تفکر ماده گرایی  از این روی آنها یکی از توجیهات سه گانه بالا ( سه مورد اول) یا نظایر آن را به عنوان توجیه جایگزین ارائه می کنند تا مجبور به پذیرش تجرد نفس نباشند.

«دژاوو» متقدم

تمام سخنان بالا مربوط به حالت «دژاوو»ی همزمان ( یعنی این که در لحظه وقوع یک اتفاق تکرار قبلی آن را به یاد آوریم ) بود.

در فلسفه کلاسیک، به ویژه در نوع اسلامی آن ( که آشنایی نویسنده این نوشتار با آن بیشتر است)، « دژاوو » هم در نوع همزمان مورد توجه بوده است وهم در نوع غیرهمزمان آن . در ادبیات فلسفی فلاسفه مسلمان ، پدیده «دژاوو»ی متقدم  تحت عنوان «رویای صادقه» مورد توجه بوده است و فیلسوفان بزرگ از نحله های مختلف فلسفی در پی توجیه آن بوه اند. از دیدگاه ابن‌سینا، قوه متخیله در حالت خواب، به عالم قدس متصل می‌شود و از طریق حسّ مشترک به کشف و الهام نائل می‌گردد. این کشف در زمان وقوع حادثه که ممکن است ماه ها یا سال ها بعد اتفاق بیافتد به یادآورده می شود .سهروردی نیز در مقوله خواب و رویای صادقه، نظری موافق و مطابق ابن‏سینا دارد؛ وی در مواردی نیز اختلاف-هایی با حکمای مشّاء دارد؛ سهروردی جایگاه ظهور صور رویا را نفس، و منشأ اصلی آن را نفوس فلکی می‌داند. از نظر فارابی رویا صورت ذهنی‏ای است که به وسیله خیال ایجاد می‏شود و هنگام خواب و بر اثر قطع رابطه با فعالیّت‌های زمان بیداری، گنجایش آن افزایش می‏یابد. فارابی به این قائل می‏شود که شخص به مدد خیال، قادر است با عقل فعّال متّحد شود، لکن چنین قدرتی، تنها در دسترس افراد ممتاز و برگزیده است. ملاصدرا نیز همین نظر را دارد ولی قائل به این است که شخص برای متّحد شدن با عقل فعال باید به مقام و مرتبه جامعیّت در نشآت سه‌گانه عقلی و نفسی و حسی رسیده باشد. دانشمندان مذکور «رویای صادقه» را نخستین مراتب الهام دانسته و وحی  الهی را بالاترین مراتب آن .

به نظر می رسد فرضیات  دانشمندان علوم تجربی( روانشناسان، عصب شناسان، مغز شناسان، فیزیک دانان، اختر شناسان و....) در بهترین حالت وبه فرض اثبات تجربی ( که هنوز نشده است) بتواند توجیه گر احتمالی  «دژاوو»ی همزمان باشد . اما پدیده «دژاوو»ی متقدم (اینکه شما درست لحظات یا دقایقی قبل از وقوع یک حادثه به دقت وبا جزئیات بتوانید حوادث بعدی را براساس خوابی که چند ماه پیش دیده اید پیش بینی کنید ، جز با اعتقاد به توانایی ذهن انسان در حضور در زمان های بعد یا توانایی آن در ایجاد ارتباط با منبعی که اطلاعات زمان های بعدی در آن باشد قابل توجیه نیست . قبول هریک از این دوحالت چیزی نیست جز باور به غیر مادی بودن نفس انسان.

پیشنها نویسنده :

 خواب های شبانه خود را در دفتر مخصوصی یادداشت کنید تا در هنگام وقوع پدیده «دژاوو» با اطمینان بیشتری نسبت به  صحت یا سقم نتایج این نوشتار قضاوت کنید.