تفسیر موضوعی قران (12) صدقه
در ادامه بررسی واژه های اقتصادی قران به واژه صدقه و انفاق خواهیم پرداخت. واژه صدقه از ریشه «ص د ق» است . از این ریشه در قران صورت های صرفی (صیغه ) متعددی آمده است که عموماً در بردارنده طیفی از معانی مرتبط با هم هستند . نمونه های صیغه های مختلف ساخته شده از این سه حرف عبارتند از : اسم مفرد (صدقه)، اسم جمع (صدقات)، اسم فاعل ( متصدقین، متصدقات) فعل ماضی ( صدق ،صدّق، تَصَدَّق،تَصَدَّقوا ) فعل مضارع (اَصّدّقَ، لَنَصَّدَّقَنَّ ، ، ، یَصَّدَّقوا).
واژه صِدق به معنی راستی و درستی و در مقابل دروغ و نادرستی است لکن در ابواب مختلف و صیغه های متفاوتی که یاد شد وجوه مختلفی از معانی مرتبط با راستی و درستی افاده می شود. مثلاً واژه تصدُّق به معنی پرداخت کردن است و از همین روی،«صداق» به معنی مالی است که زوج در هنگام عقد به زوجه می پردازد تا راستی خویش در محبت به زوجه را ثابت کند .
«صدقه» ،موضوع این نوشتار ، به معنی مالی که انسان از طرف خود و یا خانواده خود (به نیازمند) پرداخت می کند معنا شده است. کارکرد معنایی این واژه در قران با واژه هایی همچون انفاق، زکات و....نزدیک است.دین اسلام تاکید زیادی بر داشتن روحیه احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت همنوعان وهمکیشان دارد به همین دلیل تکالیف اجتماعی مختلفی برای پیروان خود وضع کرده است. زکات ، جهاد، دفاع، نفقه ، انفاق،و....نمونه هایی از این تکالیف به شمار می آیند. »صدقه» یکی از این موارد است. در بخش های زیر به برخی از آموزه های قرانی مرتبط با صدقه اشاره مختصری می نمائیم.
شروط صحت صدقه
ایمان واخلاص
صدقه نوعی عبادت
محسوب می شود وبنابراین همانند همه عبادات باید از سر ایمان واعتقاد به خدا و به
شکل خالصانه و به قصد رضای خداوند انجام
شود . شرط ایمان از جمله شروط مهم برای همه اقسام عبادات اسلام می باشد و در
راستای آن اصطلاح دیگری در متون دینی مطرح می شود که همانا اخلاص است . منظور از خالصانه
بودن این نیست که هنگام پرداخت آن ذکر خاصی گفته شود بلکه همین که پرداخت کننده در
اندیشه خودنمایی نباشد و هدف او کسب رضایت خدا
(و نه دیگران ) باشد کافی است.بنابراین صدقه ریائی مقبول درگاه خداوند
نخواهد بود ومانند خاک نرمی است که در مقابل باد قرار گیرد. قران مجید پیرامون
صدقه ریایی می فرماید:
فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَّا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُوا... .بقره 264
کسى که مالش را براى خودنمایى به مردم، انفاق مى‌کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارایى است که بر روى آن، خاکى [نشسته] است، و رگبارى به آن رسیده و آن [سنگ] را سخت و صاف بر جاى نهاده است. آنان [=ریاکاران] نیز از آنچه به دست آورده‌اند، بهره‌اى نمى‌برند.
مخلصانه بودن عمل لزوماً به معنی مخفی بودن آن نیست اگر چه کار مخفیانه کمتر مورد آسیب شیطان و وسوسه نفس قرار می گیرد. مزیت صدقه مخفیانه محفوظ ماندن آبروی شخص دریافت کننده نیز می باشد. از همین روی قران مجید ضمن تائید صدقه آشکار، پرداخت مخفیانه آن را بهتر می داند.
إِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُم(بقره،271)
اگر صدقه‌ها را آشکار کنید، این، کار خوبى است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این براى شما بهتر است
کمیت صدقه مهم نیست
از نگاه قران، آنچه به صدقه ارزش می دهد نیت صادقانه و پرداخت از سر رغبت است. اینکه مبلغ آن چه قدر است اهمیت چندانی ندارد خصوصاً برای کسانی که توانایی پرداخت بیشتر ندارند. قران مجید از کسانی که مبلغ اندک صدقه دیگران را به استهزاء میگیرند گله میکند:
اَلَّذینَ
یَلمِزونَ المُطَّوِّعینَ مِنَ المُؤمِنینَ فِى الصَّدَقـتِ والَّذینَ لا یَجِدونَ
اِلاّ جُهدَهُم فَیَسخَرونَ مِنهُم سَخِرَ اللّهُ مِنهُم ولَهُم عَذابٌ اَلیم.
توبه 79
کسانى که بر مؤمنانى که از روى میل، صدقات مى‌دهند، عیب مى‌گیرند، و [همچنین] از کسانى که [به دلیل ناتوانی مالی] جز به اندازه توانشان چیزی برای پرداخت نمى‌یابند، [عیبجویى مى‌کنند] و آنان را به ریشخند مى‌گیرند، [بدانند که ]خدا آنان را به ریشخند مى‌گیرد و براى ایشان عذابى پر درد خواهد بود
منّت و اذیّت،موجب حبط عمل
کمک به دیگران و کارگشایی از جامعه اسلامی و در ادامه آن جامعه بشری بزرگترین فایده صدقه می باشد اما اگر صدقه دادن با رفتار متکبرانه پرداخت کننده و منت گذاشتن وبه رخ کشیدن آن همراه باشد تاثیر مثبت آن از بین خواهد رفت و لذت استفاده از کمک در کام فرد استفاده کننده به تلخ کامی و احساس حقارت و توهین همراه خواهد شد و به این ترتیب آن بهره و فایده مورد نشر عملاً ایجاد نخواهد شد. در همین راستا قران مجید می فرماید :
یـاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا لاتُبطِـلوا صَدَقـتِکُم بِالمَنِّ والاَذى.....ِ. بقره 264
ای کسانی که ایمان آورده اید صدقات خود را با منت گذاری وآزار دهی باطل نکنید.
نکته زیبا
اگر مومنین بدانند که دریافت کننده صدقه خود خداوند است دقت بیشتری در دادن صدقه و رعایت شروط صحت آن به ویژه اخلاص از خود به خرج خواهند داد. قران می فرماید:
أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّـهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ﴿التوبة: ١٠٤﴾
آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را مى‌پذیرد و صدقات را مى‌گیرد، و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است؟
آثار صدقه
ورود در زمره صالحان
صالحان ، یکی از گروه های محبوب خداوند هستند . خداوند در قران به کرات از ایشان یاد می کند و ضمن خبر دهی از محبتی که به ایشان دارد آینده آنان در قیامت را زیبا ودلنشین معرفی میکند[1]. از نگاه قران ، یکی از راه های ورود در جرگه صالحان خیرات مادی یا همان صدقه است.
واَنفِقوا مِن ما رَزَقنـکُم مِن قَبلِ اَن یَأتِىَ اَحَدَکُمُ المَوتُ فَیَقولَ رَبِّ لَولا اَخَّرتَنى اِلى اَجَل قَریب فَاَصَّدَّقَ واَکُن مِنَ الصّــلِحین.منافقون
و از آنچه روزى شما گردانیده‌ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه یکى از شما را مرگ فرا رسد و بگوید: «پروردگارا، چرا تا مدتى بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختى تا صدقه دهم و از صالحان باشم؟
پاداش بزرگ
پاداش بزرگ مژده دیگری است که قران مجید به پرداخت کنندگان صدقه داده است .خداوند می فرماید:
اِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ و والمُتَصَدِّقینَ والمُتَصَدِّقـتِ...اَعَدَّ اللّهُ لَهُم مَغفِرَةً و اَجرًا عَظیمـا. احزاب 35
مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان با ایمان،......و مردان و زنان صدقه‌دهنده، و ......، خدا براى [همه] آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.
جداگانه ذکر کردن زنان صدقه دهنده می تواند تاکیدی بر عدم اختصاص امور خیریه به جنس خاص باشد.
برکت در مال
یَمحَقُ اللّهُ
الرِّبوا ویُربِى الصَّدَقـتِ... . بقره 276
خدا از [برکت] ربا مى‌کاهد، و بر صدقات مى‌افزاید،
محو برخى گناهان
دیگر امتیازی که خداوند به صدقه دهندگان می دهد بخشش وپوشش گناهان است.
اِن تُبدوا الصَّدَقـتِ فَنِعِمّا هِىَ واِن تُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُم ویُکَفِّرُ عَنکُم مِن سَیِّـاتِکُم .بقره 271
اگر صدقه‌ها را آشکار کنید، این، کار خوبى است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این براى شما بهتر است؛ و بخشى از گناهانتان را مى‌زداید.
در آیه مذکور واژه «سیئاتکم» با حرف جر «من» آمده است که در ادبیات عربی برای نشان دادن بعض می آید و نشان می دهد که دادن صدقه باعث بخشش بعضی از گناهان ونه همه انواع آن می شود و لذا، پاره ای از گناهان وجود دارند که برای پاک شدن از تبعات آن از روش های دیگری باید استفاده نمود. به عنوان مثال، حق الناس جز با پرداخت آن وکسب رضایت از صاحب حق پاک نخواهد شد . گناهان دیگری هستند که روش پاک کردن مخصوص به خود را دارند ( نظیر واجباتی که قضا دارند و...) که برای اطلاع بیشتر از آنها باید به کتب اخلاق مراجعه کرد.
ترک صدقه ، موجب ریشه گیری
نفاق
در قران مجید
خداوند سخن از افرادی به میان می آورد که در هنگام تنگ دستی آرزو میکنند که اگر
خدا به ایشان روزی وسیع دهد به فکر دیگران هم خواهند بود اما زمانی که اوضاع زندگی
شان بهبودمی یابد قول های قبلی را پشت گوش می اندازند. قران اخلاق این گونه انسان
ها که برخلاف وعده و نذر خویش عمل میکنند را از رفتارهای منافقان می داند:
ومِنهُم مَن عـهَدَ اللّهَ لـَئِن ءاتَـنا مِن فَضلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ ولَنَکونَنَّ مِنَ الصّــلِحین * فَلَمّا ءاتـهُم مِن فَضلِهِ بَخِلوا بِهِ وتَوَلَّوا وهُم مُعرِضون * فَاَعقَبَهُم نِفاقـًا فى قُلوبِهِم اِلى یَومِ یَلقَونَهُ بِما اَخلَفُوا اللّهَ ما وعَدوهُ... .توبه 75 – 77
و از آنان کسانى‌اند که با خدا عهد کرده‌اند که اگر از کرم خویش به ما عطا کند، قطعاً صدقه خواهیم داد و از شایستگان خواهیم شد. پس چون از فضل خویش به آنان بخشید، بدان بخل ورزیدند، و به حال اعراض روى برتافتند. در نتیجه، به سزاى آنکه با خدا خلف وعده کردند و از آن روى که دروغ مى‌گفتند، در دلهایشان -تا روزى که او را دیدار مى‌کنند- پیامدهاى نفاق را باقى گذارد.
پاکی روح
یکی از آثار بسیار زیبای صدقه پاکی روح است.خداوند در قران دادن صدقه را باعث تطهیر جان مومنین و پاک شدن روح ایشان بر می شمارد.
خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا (توبه ، 103)
از اموال آنان صدقه‌اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‌شان سازى، و برایشان دعا کن، زیرا دعاى تو براى آنان آرامشى است
مصادیق دیگر صدقه
همانگونه که در سطور قبل آمد، صدقه مخلصانه آثار معنوی فراوان و به ویژه بخشش ومغفرت الهی را در پی خواهد داشت. از نظر قران ، راه های دیگری نیز برای رسیدن به این پاداش بزرگ در میان است که از نظر قران با صدقه مخلصانه هم ارز تلقی می شود.در این جا به سه نمونه که در قران آمده است اشاره می شود:
بخشش بدهى
قران مجید ضمن توصیه به ثبت
معاملات و توصیه به انجام درست معاهدات، از مومنین می خواهد که به بدهکار تنگدست
مهلت بدهند و در صورت توان مبلغ بدهی را بر وی ببخشند که این کار برایشان بهتر است. در آیه 280 بقره ، برای بخشیدن مبلغ
بدهی از کلمه «ان تصدقوا» به معنای صدقه دادن استفاده شده است که می توان نتیجه
گرفت که در دیدگاه الهی بخشیدن بدهی نیز نوعی صدقه محسوب می شود:
واِن کانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَةٌ اِلى مَیسَرَة
واَن تَصَدَّقوا خَیرٌ لَکُم... بقره 280
اگر [بدهکارتان] تنگدست باشد، پس تا [هنگام] گشایش، مهلتى [به او دهید]؛ و [اگر به راستى قدرت پرداخت ندارد،] بخشیدن آن براى شما بهتر است-اگر بدانید.
بخشش خون بها و گذشت از قصاص
همانند بخشش بدهی
بدهکار تنگدست، بخشش دیه و چشم پوشی از قصاص نیز امور مندوبی هستند که در قران با
فعل « ان یصدقوا» و « فمن تصدّق» از آن یاد شده است :
...ومَن قَتَلَ
مُؤمِنـًا خَطَــًا فَتَحریرُ رَقَبَة مُؤمِنَة ودِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلى اَهلِهِ
اِلاّ اَن یَصَّدَّقوا... .نساء 92
و هر کس مؤمنى را به اشتباه کشت، باید بنده مؤمنى را آزاد و به خانواده او خونبها پرداخت کند؛ مگر اینکه آنان گذشت کنند.
اَنَّ النَّفسَ
بِالنَّفسِ، والعین بالعین، ... فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفّارَةٌ لَهُ... .
مائده 45
جان در مقابل جان، و چشم در برابر چشم،.....و هر که از آن [قصاص]درگذرد، پس آن، کفاره [گناهان] او خواهد بود.
در آیه اخیر، بخشش از قصاص کفاره گناهان شخص بخشنده قلمداد شده است. قبلاً دیدیم که از نظر قران، پرداخت صدقه باعث مغفرت الهی و پوشش گناهان است .بنابراین وبا توجه به استعمال فعل «تصدق» در آیه بالا می توان ادعا نمود که بخشش قصاص از نظر قران نوعی صدقه محسوب می شود.
جریمه یا کفاره
تخطی از دستورات دینی پیامدهای خاص خود را دارد. مطابق با فقه اسلام در برخی از موارد فرد متخلف باید کفاره بپردازد. اقسام کفاره شامل اموری همچون گرفتن روزه ، آزاد کردن بنده ، اطعام فقیران و صدقه می باشد. از جمله مواردی که صدقه به عنوان کفاره مطرح شده است تخطی از حکم نتراشیدن سر قبل از قربانی حج است.قران در این زمینه می فرماید:
وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّن صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ
تا قربانى به قربانگاه نرسیده سر خود را متراشید؛ و هر کس از شما بیمار باشد یا در سر ناراحتیى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به کفاره [آن، باید] روزه‌اى بدارد، یا صدقه‌اى دهد، یا قربانیى بکند؛
افراط وتفریط در صدقه
هرچند کمک به دیگران کار مقدسی است اما از آنجا که اسلام به دنبال ارتقاء همه ابعاد وجودی انسان است به او اجازه نمی دهد در رفتارهای مذهبی مرتکب تندروی و کند روی شود. از جمله اموری که دستور به رعایت اعتدال در آن شده است صدقه وکمک به دیگران است. انجام این عمل انسان دوستانه نباید منجر به چالش افتادن زندگی مومنین گردد. از این روی خداوند به پیامبر خویش توصیه میکند در هنگام دادن صدقه دچار افراط وتفریط نگردد.
وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا (اسراء، 29)
و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده‌دستى منما تا ملامت‌شده و حسرت‌زده بر جاى مانى
