طب اسلامی (از موجودیت تا فایده)

از دیرباز مطالب گوناگونی تحت عنوان توصیه پیامبر(ص) یا ائمه(ع) به خوردن میوه ،غذای خاص یا انجام کاری خاص برای سلامتی و درمان و ارتقاء سلامت در میان علاقمندان به فرهنگ دینی رواج داشته است. با ظهور پدیده اینترنت و به ویژه پس از رواج  نرم افزارهای ارتباطی که بروی گوش های تلفن همراه نصب می شوند، دامنه  انتشار، رجوع واستفاده  از این روایات بسیار بیشتر شده است. این گونه مطالب  تحت عنوان طب اسلامی، طب الائمه ، طب الصادق (ع) یا طب الرضا (ع) مشهور شده اند و گسترش آن در حدی است که عده ای با اعتقاد به وجود روش درمانی ویژه ؛مبتنی بر احادیث معصومین(ع)  به دنبال کشف حدود وثغور آن و حتی معرفی آن به عنوان جایگزین پزشکی جدید رفته اند.باید یادآور می شوم که «طب اسلامی » چیزی غیر از «طب سنتی» یا «طب گیاهی» یا «طب ایرانی» است. هریک از این اصطلاحات تعریف و مفهوم خاص خود را دارند که از خلط آنها با یکدیگر باید احتراز نمود.

منظور این نوشتار از «طب اسلامی»، توصیه های درمانی ، بهداشتی و تغذیه ای است که با استناد به روایات معصومین به صورت پراکنده ویا در قالب کتاب هایی چون طب الصادق(ع)، طب الرضا(ع) ودرسال های اخیر در فضای مجازی  وشبکه های اجتماعی مبتنی بر نت، در جامعه منتشر شده است.در اغلب این روایات شاهد توصیه هایی  به خوردن یا استعمال  ماده غذایی،روغن یا  ماده گیاهی خاص برای درمان، حفظ سلامت یا ارتقاء بهداشت هستیم. همانند هر متن روایی دیگر ، استفاده علمی وعملی از این متون راه و روش و معیارهای خاص خود را دارد. که بدون رعایت این معیارها نتیجه قابل اعتمادی  به بار نخواهد نشست.

 روایات درمانی و سلامت با چالش هایی  روبروست که ذهن محققان را به خود مشغول و باعث تردیدها در بود ونبود طب اسلامی و میزان کارائی و فایده مندی آن گشته است.عمده بحث محققان  در این زمینه مربوط به تبار، اعتبار و راستای روایات مذکور است.

الف- تبار: منظور از «تبار» وثاقت سندی و میزان احتمال صدور این روایات از سوی معصومین (ع) است. این که آیا روایات مورد بحث دارای منبع و سندی هستند یا خیر؟ واگر  مستند هستند آیا  سند مورد نظر از حیث فنی اعتبارکافی  و وثاقت لازم را دارد یاخیر؟

در این جا ناگزیر از تعریف دو اصطلاح هستیم :

متواتر: خبر یا حدیث متواتر متنی است که تعداد راویان آن به حدی زیاد است که احتمال همدستی آنها بر کذب یا اشتباه در نقل نمی رود.چنانچه  طرق نقل یک حدیث به حد تواتر برسد جای تردیدی در صدور آن از سوی امام یا پیامبر باقی نخواهد ماند و نیازی به استفاده از روش های فنی دیگر برای حصول اطمینمان به صحت صدور روایت نیست.

واحد: به روایتی  گفته می شودکه تعداد راویان آن به حد تواتر نرسد و باتوجه به تعداد آن نمی توان به صحت آن اعتماد کرد .بدیهی است هنگام بررسی این قبیل روایات ابتدا باید به دنبال قرائنی رفت که اعتماد ما به صدور آن از معصوم را تقویت کند .

نکته :روایات مورد بحث در این مقاله (روایات پزشکی و سلامت)عموماً در دسته دوم (خبر واحد) قرار دارند. بنابراین قبل از هر چیزی باید از صحت صدور آنها اطمینان حاصل شود به همین دلیل استفاده از این گونه روایات به عنوان راهکاری برای درمان یا سلامت ( بدون اعتبارسنجی های فنی ) هیچ وجه فقهی ندارد.

اعتبار:  فقها و حدیث شناسان برای تشخیص اعتبار سند یک روایت و میزان و شرایط اعتماد به آن به ویژه خبر واحد مسیر واحدی را طی نکرده اند.به طورکلی حیطه مورد بحث به دو قسمت تقسیم می شود: احادیث اعتقادی و احادیث غیر اعتقادی. بیشتر دانشمندان مسلمان  استناد به حدیث واحد  در موضوعات اعتقادی را جایز نمی دانند.اما در خصوص میزان اعتبار این احادیث برای استفاده در مباحث غیر اعتقادی( احکام، اخلاق، تاریخ و...) بین دانشمندان اتفاق آرائی وجود ندارد. برخی از فقها ابائی از اعتماد بر این روایات واستفاده از آنها در موضوعات غیر اعتقادی ندارند.آنها  بهره برداری از این روایات  در همه مسائل غیر اعتقادی  اعم از فقهی ، تاریخی، اخلاقی  (و پزشکی) را جایز می دانند. دسته دیگری از محققان اعتماد به خبر واحد در موضوعات غیر اعتقادی را مشروط به  وجود  قرائن دیگر از جمله : عدم مخالفت  محتوای حدیث با سنت قطعی،ظاهر قران، مشهورات و مسلمات فقهی و همچنین شروط دیگری همچون عدم رکاکت متن، و...) می دانند.از آن جا که روایات پزشکی مربوط به مسائل بدنی و قابل تحقیق تجربی است، بعید نیست برای اعتماد به آنها، موافقت آن با تجربه و آزمایش نیز شرط دانسته شود. با این حساب، روایات طبی که با یافته های علمی مبتنی بر تجربه و آزمایش موافقت دارند یا حداقل با آن ها مخالفتی ندارند، قابل قبولند و احادیثی که فاقد این ویژگی هستند در موضع تردید یا حتی انکار قرارخواهند گرفت.

 منابع روایات سلامت وبهداشت به دو دسته تقسیم می­شوند: منابع خاص  که تنها به موضوعات طبی پرداخته اند مانند:طب الائمه از ابنی بسطام، رساله ذهبیه  و طب النبی از مستغفری ؛ و منابع عام که علاوه بر روایات پزشکی ، مشتمل بر روایات در موضوعات دیگر هم هستند. تعداد روایات منابع خاص در مقایسه با منابع عام اندک و گاه در حد یک جزوه هستند و  اغلب آنها فاقد سند یا  ضعیف السند هستند. اما در منابع عام وضع متفاوتی دارند.تعداد این روایات در منابع عام مانند : محاسن برقی، کافی، من لایحضره الفقیه و مکارم الاخلاق گاه به صدها روایت بالغ می شود. روایات این منابع از حیث سندی و میزان وثاقت  وضع مطلوبتری دارند . البته باید دانست که اغلب روایات این منابع درباره خواص خوراکی‌ها، نوشیدنی ها و گیاهان و آداب واخلاق زندگی سالم  است و کمتر به بیان نحوه درمان و شیوه های معالجه اشاره شده است . علاوه بر این رویکرد اغلب روایاتی  پزشکی در موضوع بیماری ها بر پرهیز محوری به جای درمان محوری سامان یافته است. با این حساب تعداد روایاتی که  برای  درمان و معالجه بیماری  ( به فرض احراز ساایر شرایط) قابل استفاده اند بسیار کم  است.

راستا (جهت):

از جمله موضوعاتی که دقت در آن در میان حدیث شناسان اهمیت دارد راستا یا جهت صدور روایت است. منظور از راستا یا جهت صدور ، انگیزه و هدف پیامبر(ص) یا امام معصوم (ع) از گفتن جمله مذکور است. متاسفانه این نکته در میان دوستداران طب اسلامی کمتر مورد توجه قرار می گیرد.در این جا سوالات متعددی فراروی محققان وحدیث شناسان قرار دارد: بر فرض صحت سند این روایات و یقین به صدور آن از سوی معصوم (ع)، آیا اشاره  پیامبر(ص) یا امام (ع)  به اثرات  یک گیاه یا توصیه به خوردن نوع خاصی از غذا یا استفاده از روش درمانی یا بهداشتی خاص و نظایر آن ، به عنوان نقل تجربیات واعتقادات مردم  در عصر حضور معصومین است  یا ارائه راهکار زندگی صحیح با اتکا به علم غیب ؟آیا شخص معصوم ،  به عنوان یک شهروند عادی (همانند هر انسان صاحب تجربه ای) به انتقال تجربیات و دانش شخصی خویش مبادرت  ورزیده است یا به عنوان  حجت خدا و هدایتگر مردم وبه دلیل بهره مندی از علم الهی به اکتشاف راز های طبیعی بدن اقدام نموده است؟ بر فرض که پیامبر یا  امام  از دانش غیبی خویش استفاده کرده باشد، آیا این گونه توصیه ها مربوط به شرایط  اقلیمی وآب وهوای محل زندگی مخاطبان  معصومین (ع) بوده یا توصیه های عمومی برای همه انسان ها در همه اعصار تمامی  امصار است؟

چگونگی پاسخ ما به سوالات بالا تاثیر مهمی در نحوه استفاده ما از این روایات دارد.دامنه برخی از این سوالات  و نحوه پاسخ ما به آنها،موضوع  بحث  را از پزشکی و حدیث شناسی به فقه و گاه  وارد حیطه علم کلام می­کند.بدیهی است اگر این احادیث صرفاً بیان تجربیات و دیدگاه مردمان یا اطباء روزگار معصومین(ع)  باشد ویا صدور آن از سوی امام صرفاً به عنوان بیان دیدگاه وتجربه شخصی ایشان بوده است، دلیلی بر ارجاع  به این احادیث در موضوعات مربوط به سلامت ودرمان در میان نخواهد بود.اما در حالت دوم، این احادیث  همانند سایر احادیث دینی (به شرط رعایت سایر شرایط) منبعی برای شناخت سبک زندگی اسلامی خواهد بود.

اصل این مسأله که آیا پیامبر یا ائمه معصومین (ع) وظیفه و رسالتی در راستای توسعه علوم بشری ( اعم از پزشکی، فیزیک، شیمی، نجوم و...) و ارتقاء سطح زندگی و رفاه عمومی داشته اند یا نه، موضوع بسیار مهمی است که رشته بحث ما را به مباحث  کلامی می­کشاند و از آن جا که هدف این نوشتار پرهیز خوانندگان از بی دقتی در استناد واستفاده از روایات مورد اشاره بود دامان سخن را جمع کرده و علاقمندان را به مطالعه کتابهایی که در زمینه فلسفه نبوت و امامت ومسائل مرتبط با آن نگاشته شده است ارجاع می دهیم.